LVIV BookForum – Oorlog als vruchtbare bodem voor literatuur

Overdekte terrasjes, hondenuitlaters, winkelend publiek en een heus boekenforum. Oppervlakkig bekeken lijkt Lviv een Europese stad als elke andere. Maar zodra je Oekraïners spreekt, is de oorlog nooit lang weg. ‘Dat zijn we verplicht aan de soldaten die aan het front vechten voor ons land,’ zegt schrijver Kataryna Mikhalitsyna.

Op uitnodiging van PEN-Nederland, bezocht ik begin oktober het 31e LVIV BookForum . Om verhalen te vertellen op het festival, maar ook om verhalen te halen. Want over Oekraïne valt zo veel meer te vertellen dan de gevechten aan het front. Ook het gewone leven gaat door, ook al is dat nooit meer gewoon.

De Oekraïense literatuur bloeit er meer dan ooit. ‘Sinds de oorlog zijn er tien Oekraïense uitgeverijen bijgekomen,’ vertelt Kataryna. Niet ondanks, maar juist door die oorlog die de hele wereld februari 2022 deed opschrikken. Liliya Omelianenko, uitgever bij Vydavnytstvo, beaamt dit. ‘We maken meer ruimte voor Oekraïense boeken, voorheen was daar geen ruimte voor. We verkopen nu meer boeken dan voor de oorlog, want mensen willen graag Oekraïens geschreven publicaties en we cancelen massaal Russische boeken en cultuur.’

Een Rusland dat Oekraïne overheerst, zo leert de geschiedenis, is een Oekraïne zonder ruimte voor de eigen taal, literatuur en recepten. ‘Dit is niet alleen een oorlog aan het front, maar zeker ook een cultuuroorlog,’ zegt Tjitske Wildervanck van de Nederlandse Ambassade in Kyiv. ‘Rusland valt doelbewust culturele doelen aan, in een poging de Oekraïense cultuur en identiteit te uit te wissen.’

Kataryna bevestigt deze dreiging als ze vertelt over haar schooljaren tijdens de Sovjettijd. ‘We hadden amper toegang tot Oekraïense kinderboeken, vrijwel alleen maar Russische. Ook werden we gedwongen tot de Russische uitspraak van woorden.’

Ook werd de Oekraïense geschiedenis vervalst of verdoezeld in de geschiedenisboeken tijdens de Sovjettijd. ‘Wij hadden nog nooit van de Holocaust gehoord,’ vertelt de stadsgids aangedaan, terwijl we stilstaan bij Joods monument. ‘Pas toen mijn moeder na een bezoek aan Krakow en Auschwitz een boek over de vernietigingskampen van WOII meenam, las ik over deze genocide. Nu onderzoeken we hoe we als natie onze geschiedenis, dus ook onze trauma’s, een plek kunnen geven.’

Terug naar het Forum waar oorlog en literatuur naadloos met elkaar verbonden zijn op de verschillende podia waar onder meer Georgi Gospodinov, winnaar van de internationale Booker Prize 202, en Salman Rushdie (online) zijn geprogrammeerd. Maar vooral Oekraïense schrijvers vullen de podia, de chroniqueurs van wat geschiedenis gaat worden en zich nu op zo’n 2000 kilometer van onze landsgrens afspeelt. Yara Chornohuz bijvoorbeeld, korporaal én prijswinnend dichteres. Een mooie sprankelende vrouw die – nadat haar vriend Mykola Sorochuk in 2020 werd vermoord in de Krimoorlog – zelf haar intrede deed in het leger. Het inspireerde haar tot talloze gedichten, waarvan ze enkele voordraagt bij haar optreden, waarvan enkele uit haar bundel How the War Circle Bends over haar ervaringen aan de frontlinie.

our bodies have the color of the forest and the earth
like spirits
our rage, our choice to stand and kill
our consent to die slowly from battlefield wounds,
our consent, if necessary, to leave our parents without a body or even a grave

Treffende strofes uit het gedicht ‘About the truth’.

Het festival voltrekt zich op verschillende podia. Al wandelend van locatie naar locatie door de historische binnenstad voltrekt zich een beeld van een levendige hippe hedendaagse stad, met boetiekjes, koffiebars en toeristenwinkels. De kleurrijke binnenstad – UNESCO-cultureel erfgoed – is niet beschadigd door de oorlog, toch zijn de sporen ervan overal zichtbaar. Foto’s van vermiste mensen in het park, vlaggetjes met daarop geboorte- en sterfdata bij een standbeeld, en als centrale gedenkplek de Sint Paulskathedraal met foto’s van alle gevallenen uit district Lviv. Een eregalerij die alleen maar groeit.

Op en om gebouwen is openbare kunst verpakt als cadeau voor een toekomst in vrede: standbeelden, sculpturen, glas-in-loodramen en andere culturele schatten worden beschermd door houten planken, metalen frames en inpakmateriaal. Op de doeken om de fonteinen rondom het grote stadhuis staat geschreven Na de oorlog kun je ons weer in het echt zien. Ook het Museum voor Etnografie – een van de podia van het Lviv BookForum – heeft haar collectie veiliggesteld door het stevig te verpakken of te verplaatsen naar een locatie waar de oorlog ver weg is. Japans keramiek is niet bestand tegen drones en raketten.

Plotseling houdt iedereen stil op straat, gesprekken verstommen. Een politieauto begeleidt met zwaailichten en sirene een zwart busje. ‘Het is de begrafenis van een soldaat,’ licht de gids overbodig toe.

Een dag later klinkt in het Etnografisch Museum de even betoverende als indringende stem van Olesya Zdorovetska. Dan weer bulderend dan weer fluisterend, dan weer zacht, dan weer voluit. Ze begeleidt zichzelf op de piano met haar eigen gecomponeerde minimal music. Om haar werk te voelen, hoef je het niet te verstaan. Natuurlijk gaan de teksten over de oorlog, maar de teksten gaan juist ook over de rest van dit grote land met zijn 44 miljoen inwoners en lange geschiedenis: ‘Ik wil mensen met mijn verhalen vertellen dat Oekraïne zo veel meer is als alleen oorlog. Ze weten erg weinig over de ontzettend levendige en zeer sterke cultuur,’ vertelt Olesya die, getrouwd met een Brit, al jaren in Dublin woont.

Na haar zijn Tomica Bajsic en Bohdan Bunchak geprogrammeerd. Beide kunstenaar, beide beïnvloed door een andere oorlog. Tomica draagt gedichten voor over zijn tijd in het Kroatische leger tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog. Bohdan toont zijn videokunst. Kataryna Mikhalitsyna is de moderator voor hun gesprek over oorlog en kunst. ‘Poëzie heeft mij geholpen,’ zegt Tomica, nadat hij met zijn warme, kalme, diepe stem enkele van zijn gedichten heeft voorgedragen. Hij studeerde aan de kunstacademie in Zagreb, toen de oorlog uitbrak en hij besloot als vrijwilliger te dienen in het leger om aan de grens met Servië te vechten.

Bohdan is een Oekraïense beeldend kunstenaar en soldaat die speciaal voor het BookForum het front even achter zich heeft gelaten. In zijn indrukwekkende video’s weet hij de oorlog voelbaar te maken. Wie kijkt naar de repeterende beelden, lieflijk en dreigend, wordt geconfronteerd met de ziel van een veteraan. Zo herhaalt een meisjesstem keer op keer, eindeloos, bij een shot van ‘onschuldig’ landschap, ‘You are a murderer. You are a murderer. You are a murderer.’ Zij vertolkt de stem van zijn geweten en bezorgt de toehoorders kippenvel.

‘Don’t make the same mistake we did,’ zegt Tomica tot slot. Hij vertelt over de trauma’s die meekomen met een oorlog, en hoe hij vrienden en bekenden heeft verloren aan verslavingen en zelfdoding. ‘Zorg dat de maatschappij klaar is om hen op te vangen na de oorlog.’

Juist om die trauma’s te voorkomen, reist Kataryna met haar vrolijke kinderboeken en dichtbundels regelmatig af naar Zaporizja, de stad niet ver van door Rusland bezet gebied, dichtbij de met raketten beschoten kerncentrales. Ze leest de kinderen voor, laat ze verhalen bedenken en laat tekeningen en knutsels maken. ‘To make them smile and laugh again.’

Tialda Hoogeveen