Toen ik nog iemand was

In een tijd waarin Nederland een ministerie voor Asiel & Migratie heeft, er grenscontroles komen en het er even op leek dat er bordjes bij opvangcentra zouden komen met de tekst ‘hier wordt gewerkt aan uw terugkeer’ – in die tijd ongeveer brengt Anne Provoost haar nieuwe bundel Decem uit.

Provoost zegt erbij dat het ongelegenheidsgedichten zijn. Voor mensen die zij ‘asielverstrekkers’ noemt, de mensen dus die bij overheidsorganisaties werken die besluiten of een vluchteling een geloofwaardig verhaal vertelt. En op basis van dat oordeel wel of niet een verblijfsvergunning uitdelen – het genoemde ‘asiel verstrekken’.

Decem bestaat uit een reeks van tien gedichten, genummerd met Latijnse telwoorden. Daarmee is de titel direct verklaard, want ‘decem’ is Latijn voor tien. De onderlaag in het woord ‘ongelegenheidgedichten’ is onmiskenbaar. Vluchtelingen zijn hier niet welkom, of in elk geval niet welkom meer. Ze komen tamelijk ongelegen.

In Decem maken we kennis met een man die met vrouw en kind in een boot zijn land is ontvlucht. Hij doet zijn verhaal aan ondervragers. Die worden vanuit hun functie geacht daar van alles van ’te vinden’ – en doen dat dus ook. Provoost benadrukt dat door voorafgaand aan elk gedicht een passage te plaatsen uit wat je ‘de echte wereld’ kunt noemen.

De bundel opent bijvoorbeeld met een zin van het Commissariaat-generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen, de Belgische versie van onze Immigratie- en Naturalisatiedienst IND. Provoost haalde de zin uit de krant van 15 juli 2024: ‘Je asielrelaas bevat een opeenstapeling van eigenaardigheden en tegenstellingen en onaannemelijkheden die de geloofwaardigheid van je vluchtrelaas volledig onderuit haalt.’

De inzet is duidelijk: het is aan de vluchteling om in een beperkt aantal ondervragingen de andere kant van de tafel te overtuigen. De tien gedichten zijn de poëtische weerslag van die poging. Of beter: van die botsing. Lezers worden net als de vluchteling heen en weer geslingerd. Soms is er hoop, maar meestal heeft een mengsel van wanhoop, woede en twijfel de overhand.

Steeds knaagt de onzekerheid, niet alleen over het uiteindelijke oordeel. Maar ook over het vluchtverhaal zelf. En twijfel, ook bij de lezer. Onderweg is de man zijn zwangere vrouw verloren. De vrouw is begraven door vissers. Er lijkt nog een kind te zijn, maar is dat wel zo? En waar is dat dan? De hoofdpersoon heeft een trauma, zoveel is duidelijk. Hij worstelt bovendien met schuldgevoelens. Waarom moesten ze zo nodig vluchten? Was er geen andere optie? Hoe moet het verder?

Aan de hand van kleine aanwijzingen kun je als lezer uitpuzzelen dat de vlucht waarschijnlijk begon in Al Hamma, een Palestijns-Arabisch dorp in een vallei tegen Syrië aan. En de drie in een overvolle boot uiteindelijk zijn beland in Marsala, een stad in het meest westelijke puntje van Sicilië.

Decem laat zien hoe ‘het systeem’ veronderstelt dat vluchtelingen een rationeel verhaal op de mat leggen, met louter traceerbare feiten en andere gegevens. Tegenover een wereld waarin een mens worstelt met zijn pech. Met trauma’s ook, en met overlevingsdrang die ertoe leidt dat de vluchteling zijn verhaal hier en daar gaandeweg aanvult. In de hoop dat ‘de ander’ daardoor positief oordeelt, maar juist door die aanvullingen de wenkbrauwen fronst.

Beoordelaars dus, die veronderstellen dat er één biografische waarheid bestaat, met een logische rechte lijn tussen gebeurtenissen. Provoost zet er passages tegenover, zoals deze strofe:

mijn lijdensgeheugen komt traagjes weer vrij
van mist en ik zie weer de dagen
met profetieën ernaast
en dat is heel wat
de geschiedenis verandert wel vaker

Of de twee werelden ooit samenkomen – Provoost is niet optimistisch.

toen ik nog iemand was
knuffelde ik haar lichaam alsof het een contrabas was
ze was diep en intens in verwachting
maar toen ons bed door een vuurpijl werd getroffen stelden mijn ondervragers
een papiersnee tussen mijn vingers vast

Matthé ten Wolde

Anne Provoost – Decem. Uitgeverij Querido. 74 blz. € 20.