Nieuws: Jamal Ouariachi in kamp Pfeijffer, Gerwin van der Werf in kamp Van Essen
In de Trouw van zaterdag ging columnist Jamal Ouariachi in op de discussie die onlangs ontstond tussen Rob van Essen en Ilja Leonard Pfeijffer over romans met een politieke boodschap of, zoals Van Essen het formuleerde ‘Romans als columns met een verhaaltje erdoorheen gewoven.’ Zie hier voor een korte samenvatting van het voorafgaande met een vervolg in de commentaren onder het bericht.
Ouariachi vat het betoog van Van Essen op zijn manier samen:
Hij eindigde met een pleidooi voor lezen louter als vorm van escapisme. Vertel het aan de Palestijnse schrijfster die over haar verloren land schrijft. Vertel het aan de Oeigoerse auteur voor wie het ondenkbaar is om een gratuit, escapistisch romannetje over tijdmachines te publiceren. Escapisme is een luxeproduct voor mensen die nooit onderdrukt zijn, nooit ergens voor hebben hoeven stáán.
Op Facebook reageert Trouw-recensent Gerwin van der Werf weer op die weergave, inclusief een citaat van Van Essen.
Pfeiffer [sic] en Ouariachi hebben de preek van Van Essen niet goed gelezen. Of niet uitgelezen. Of ze hadden pepermuntjes in hun oren. De preek is een rijk, meerduidig verhaal, waarin inderdaad op een zeker moment ‘Laten we vluchten’ gezegd wordt (Escapisme! Pas op!), maar subtiele ironie verstaan is ook een kunst. In feite dient Van Essens preek de critici zelf van repliek, ik hoef dat niet te doen. Dan moeten ze hem wel lezen natuurlijk. Kijk maar, er staat dit:
“We hebben het verkeerd begrepen, of literatuur al dan niet relevant is heeft niets te maken met de geforceerde inspanning om de wereld er bewust in te proppen – ze ging al over de wereld, ze is altijd al over de wereld gegaan, daar hoefden de schrijvers niets aan te doen! Het zou net zo raar zijn om van een roman te eisen dat die over u en uw specifieke problemen zou gaan – ze gáán al over u! Alle romans! Geen één uitgezonderd!”
Je zou bijna zeggen: Amen.
(foto: The Library of Congress via Flickr.)
Met dat laatste stuk van zijn ‘preek’ komt Rob van Essen weer zo dicht bij mijn standpunt – dat alle literatuur geengageerd is, met andere woorden: de wereld zit er al in – dat er alleen een marginaal, niet zo belangwekkend verschil overblijft. Inderdaad: je moet de wereld er niet geforceerd in proppen. Het moet ‘vanzelf’ gaan.
@Wouter Godijn:
“dat alle literatuur geengageerd is, met andere woorden: de wereld zit er al in”
De wereld? Of de wereld van de schrijver?
Bij het vorige artikel op Tzum heb ik met veel interesse de comments gelezen. Hier denk ik dat je net iets te snel voorbijgaat aan een belangrijk onderdeel van het betoog van Rob van Essen:
“De wereld kom je sowieso niet tegen als lezer. Die indruk wordt vaak gewekt maar als je de wereld tegenkomt is het nog altijd de wereld volgens de schrijver die je leest.
Natuurlijk, je kijkt naar de wereld, maar het is een wereld, er zit altijd het filter tussen van de schrijver, de wereld die je ziet komt uit zijn of haar hoofd en wordt in jouw hoofd geprojecteerd, het is een projectie waarin je kan rondlopen, terugbladeren, je kan er ezelsoren in maken, het is het verhaal van de schrijver en het is deel van de schrijver, loop je rond in het verhaal dan loop je rond in de schrijver.”
Kun je literatuur als geëngageerd zien als je schrijvers de autoriteit niet toekent in staat te zijn de wereld te beschrijven?
Rob huppelt als een voetballer die allerlei schijnbewegingen maakt alle kanten op in zijn preek en ook in zijn reacties op Tzum. Hij laat de literatuur doodgaan en even later weer uit de dood opstaan. (Hij is nu eenmaal christelijk opgevoed.) De wereld kom je niet tegen als lezer, schrijft hij, en even later blijkt dat de literatuur ‘altijd al over de wereld ging’.
In een roman zie je de wereld zoals de schrijver die ziet, schrijft hij, al kan de schrijver ook willen dat je de wereld ziet zoals een personage die ziet dat in alles anders is als de schrijver. Zo liet Dostojewski graag personages met totaal verschillende visies op de wereld tegen elkaar opbotsen, misdadigers, heiligen, nihilisten.
Schrijvers kunnen ‘de wereld’ niet beschrijven – maar wie kan dat wel? Ook de wetenschap kent maar een deel van de wereld. Engagement ontstaat volgens mij zodra je als schrijver afwijkt van de puur conventionele opvattingen. En als je het zo bekijkt is Rob ook een geengageerde schrijver, tegen wil en dank. Zijn boeken staan tjokvol vervreemdende, van het ‘normale’ afwijkende waarnemingen, ze puilen ervan uit, ze vliegen je om de oren! En waarom benadrukt hij dat escapisme zo? Waarom zouden we willen vluchten, vluchten is toch nergens voor nodig? Of wel? Ook daar zit een visie op de wereld achter.
Ik blijf denken dat Rob zich alleen wil afzetten tegen geforceerd en gedwongen engagement — ook al gaat hij dat nu mogelijk weer geestdriftig ontkennen.
Literatuur ‘mag’ gaan over het verval van de democratie, maar het moet niet. Literatuur mag ook gaan over allerlei gebeurtenissen in een mierenkolonie. (Al gaat het via die mierenkolonie dan stiekem misschien toch weer over het verval van de democratie.)
“Ik blijf denken dat Rob zich alleen wil afzetten tegen geforceerd en gedwongen engagement — ook al gaat hij dat nu mogelijk weer geestdriftig ontkennen.” Nee, dat zal ik zeker niet ontkennen, laat staan geestdriftig, je vat het goed samen.
Volgens mij zijn we eruit.
In alle kunst zit, wat mij betreft (!), per definitie iets onmaatschappelijks. Als de fotografie zich ontwikkelt worden schilderijen impressionistisch, daarna expressionistisch en daarna abstract. De ‘Poètes Maudits leefden en schreven het tegendeel van de burgerlijke samenleving van de 19e eeuw. Dat was een stuk overtuigende dan de na-apers uit de popmuziek een eeuw later toen die quasi Romantiek eerder het consumentisme van de samenleving bevestigde.
Naarmate een maatschappij niet deugt zal de kunst zich hier dus tegen af zetten en/of het tegendeel van die maatschappij in zich dragen. Dat was, recenter, in het voormalig Oostblok zo, dat was in het Latijns Amerika van de junta’s zo. Poëzie als daad van bevestiging van iets dat beter kan zijn dan de werkelijkheid die het omringt.
Maar in de beoordeling van kunst je eigen normen van gewenste onmaatschappelijkheid opleggen aan anderen is even beklemmend als die onfrisse maatschappij is waarvoor je een tegendeel wenst.