Kroniek van een kunstwereld in verandering

Op de aandelenmarkt na, zijn er waarschijnlijk maar weinig zaken die zo snel bewegen als de hedendaagse kunstwereld. Wat vandaag nog in zwang is, kan morgen alweer oud nieuws zijn. Herinnert iemand zich de aankoop van de Vaandeldrager, Raquel Haver in het Stedelijk, Melanie Bolanjo in Venetië, vermeend antisemitisme op documenta 16, het relletje over Moments Contained van Thomas J Price op het Rotterdamse Stationsplein of de hype rond NFTs nog? Het VPRO-programma Mondo, iemand?

Iemand die zich het in ieder geval nog herinnert, al is het maar omdat hij er beroepshalve mee bezig moet zijn, is kunstcriticus en curator Hans den Hartog Jager. In zijn nieuwste boek Revolutie in het paradijs probeert hij het tij te keren en te reflecteren op wat er de afgelopen tijd nu eigenlijk echt veranderd is in de kunstwereld. Dat is nogal een berg, als we hem mogen geloven. Onder druk van sociale en geopolitieke gebeurtenissen (Corona, Black Lives Matter, Me too, de oorlogen in Oekraïne en Gaza) heeft de kunstwereld zijn visie op wat goede kunst is moeten herijken. Allereerst door ruimte te maken voor andere stemmen dan het klassieke (vaak witte cis hetero mannelijke) genie, maar vooral ook door in vraag te stellen wat het zijn van zo’n genie nu precies inhoudt. De tijden van volledige autonomie, waarin de kunstenaar in een vacuüm aan zijn eigen universum kon bouwen, lijken voorbij. Juist verbinding en een kritische houding tegenover wat er in de realiteit en in de samenleving speelt, is in dit nieuwe paradigma een belangrijk criterium geworden voor wat goede kunst omhelst.

Dat de kunstwereld soms vanuit opportune, soms vanuit hypocriete reden graag nog even aan het oude paradigma van het artistieke genie vast blijft houden, brengt een spanning met zich mee waar het grootste deel van dit boek op drijft. Den Hartog Jager is geen criticus die zijn studieobjecten met fluwelen handschoenen aan pakt. Hoewel hij altijd beredeneerd en beargumenteerd blijft en nooit echt op de man speelt, zijn de meest vermakelijke momenten toch wanneer hij eens lekker uit zijn slof schiet. Daarbij krijgen niet alleen individuele kunstenaars ervan langs, die hij soms in een korte terzijde als matig of saai af durft te serveren, maar vooral ook de instituten die deze matige en saaie kunst mogelijk maken: ‘Niet omdat ze niet willen, of het belang er niet van inzien, maar omdat Nederlandse musea inclusiviteit óf met de mond belijden, maar er in de praktijk weinig aan doen (hallo Voorlinden! hallo Kunstmuseum Den Haag!) óf krampachtig proberen niet-westerse kunst te presenteren binnen een traditioneel westers conceptueel kader, waardoor het voor veel toeschouwers een soort strafwerk wordt (hallo Stedelijk! hallo Van Abbe!)’

Hoewel Den Hartog Jager de vinger dus meer dan eens op de zere plek weet te leggen, weet dit boek de pretentie van zijn ondertitel, Een nieuwe kijk op nieuwe kunst, wel maar gedeeltelijk in te lossen. Dat komt vooral doordat het boek geen aaneengesloten betoog is geworden, maar een verzameling van ongeveer vijftig losse stukken, die Den Hartog Jager tussen november 2019 en juni 2024 voor de NRC schreef. Niet alleen geeft dat het boek nogal een eentonig leestempo – krantenartikelen hebben over het algemeen immers een nogal gelijkaardige lengte en opzet – maar vooral gaat het ten koste van de inhoudelijke coherentie. Soms lijkt Den Hartog Jager zichzelf zelfs tegen te spreken, wanneer hij plots heel enthousiast begint te schrijven over nogal kunstige kunstenaars als Hiroshi Sugimoto, Ragnar Kjartansson of Sophie Calle. Mooi werk, maar je kan moeilijk stellen dat zij in hun kunst openlijk verbinding proberen te zoeken met wat er in de samenleving gaande is.

Dat doet Den Hartog Jager dan ook niet. Maar goed ook, want dat maakt hem des te menselijker. Revolutie in het paradijs laat zich dan ook het best niet lezen als een betoog, maar eerder als een openbare zoektocht. Een kroniek van een kunstwereld in verandering. Waar het precies naar toe zal gaan is onzeker, maar dat er een bepaalde richting is ingezet, daar kunnen we inmiddels niet meer onderuit. Intussen draait de wereld natuurlijk ook weer gewoon door. De veiling en verorbering van Maurizio Cattelans Comedian, Mark Zuckerberg die een spuuglelijk beeld van zijn vrouw besteld, het debuut van Nick Cave als beeldend kunstenaar. Wie Revolutie in het paradijs uit heeft, zal zich afvragen wat Den Hartog Jager daar nu weer over zou denken. Laat volume II maar komen dus.

Jonathan van der Horst

Hans den Hartog Jager – Revolutie in het paradijs: een nieuwe kijk op nieuwe kunst. Atheneam – Polak & Van Gennep, Amsterdam. 376 blz. € 29,99.