Werktuigen van de macht

En dan is de juntaleider ‘blij verrast’ dat hij de verkiezingen opnieuw heeft gewonnen, en nog wel met zo’n grote meerderheid. Het theater van de absolute macht. Hoe lang accepteren de tafelstaarders – zoals oppositieleider Aleksej Navalny de wegkijkende bevolking én de rechterlijke macht zo raak typeert in zijn laatste woord in Poetins rechtbank – deze autocratie nog. In de achttien jaar dat de nieuwe tsaar aan de macht is, heeft hij zijn positie in Rusland en daarbuiten verstevigd, met heel traditioneel, de ontkenning, de verongelijktheid en de versluiering als belangrijkste wapen. (En af en toe wat ronkende taal, waarbij nog maar eens wordt benadrukt dat Rusland een kernmacht is. Je vraagt je wel eens af of er echt heel veel zou moeten gebeuren voordat de retoriek in daden wordt omgezet.)

Tegenstanders worden met behulp van een marionetten-rechtspraak, met gefabriceerde aanklachten, met intimidatie van familieleden of medewerkers monddood gemaakt. Proteststemmen vanuit het buitenland, vooral vanuit de Europese Unie, zijn ‘anti-Russische reflexen’. Het bijna kinderlijke adagium: wie niet voor ons is, is tegen ons. De paar duizend medestanders baden in ongekende weelde, zijn te vergelijken met de edelen in de tijd van de Romanovs. Ondertussen regeert de angst, de repressie is alom. Maar sommigen malen daar niet om, protesteren tegen de keer in. Doorgaans omdat ze de teloorgang van het prachtige Rusland niet kunnen verdragen, zien hoe de infrastructuur verloedert omdat (olie)inkomsten worden weggesluisd, bezittingen van staatsbedrijven te gelde worden gemaakt voor een handjevol getrouwen.

Hoogleraar Russische- en Slavische Studies Ellen Rutten, beeldend kunstenaar Nina Targan Mouravi, journalist Yegor Osipov-Gipsh, slavist Lennard van Uffelen en gewezen correspondent in Moskou Thalia Verkade, stelden een boek samen van proteststemmen vanuit de rechtbanken in Rusland. Traditioneel hebben de beklaagden namelijk het recht om een laatste woord uit te spreken, waarbij ze niet onderbroken mogen worden, waarbij straffeloos alles gezegd mag worden. Eindelijk vrijuit spreken! Het moet een moment van genoegdoening zijn, hoe klein ook. Het lijkt een farce, de welbekende druppel op de gloeiende plaat, maar de hoop op verbetering die uit de verzamelde en soms naar buiten gesmokkelde teksten spreekt is oprecht. Men is niet tegen het land, men is tegen het systeem. Rechtbanken worden weleens gevuld met ‘bezorgd publiek’ zodat uitspraken niet door vrienden kunnen worden opgetekend.

Poetins rechtbank. Proteststemmen uit een autoritaire staat wordt historisch ingeleid en daarna volgt een verzameling van vijftien Laatste Woorden, steeds voorafgegaan door een samenvatting van de reden van arrestatie, van de ‘misdaden’. Niet alleen van politieke tegenstanders en cultuurdragers, maar ook van gewone burgers. Het is een dwarsdoorsnede, een topje van de ijsberg. Ze zijn bijna allemaal te lezen als essayistische werken met een literaire insteek. Men heeft zogezegd genoeg tijd gehad om de woorden te wikken en wegen. Voor velen moet hun pleidooi hebben aangevoeld als de ontboezeming op het sterfbed. Ze verdwenen, ondanks protesten vanuit de hele wereld, ondanks dat onomstotelijk vaststond dat er geen bewijs was, vaak voor jaren achter de tralies. Showprocessen, werkkampen en punitieve psychiatrie. Beproefde middelen om criticasters voorgoed uit te schakelen. In dat kader is de vertaling van het verwarde betoog van de Oekraïnse historicus Stanislav Klych hemeltergend. Hij liep bij martelingen tijdens zijn voorarrest blijvende psychische schade op.

De feministische punkgroep Pussy Riot trad, getooid met gekleurde bivakmutsen en in korte rok, in 2012 kortstondig op in de Christus Verlosser Kathedraal in Moskou. ‘Moeder Gods, verdrijf Poetin!’ en ‘Wordt een feminist!’ Vonnis: twee jaar strafkolonie voor hooliganisme, gevoed door religieuze haat. Totalitaire regimes zijn dol op eufemismen. Vlak voor de winterspelen in Sotsji in 2014 kregen ze amnestie, waarmee Poetin handig discussies over de mensenrechten wist te omzeilen. (Denk aan de spelen in Hitler-Duitsland in 1938 waarbij Joden en zigeuners uit kampen werden gehaald om in bars muziek te maken en gedwongen werden om kritisch cabaret over de regering te maken. ‘Zie je wel, het valt alleszins mee hier.’)

De leden van Pussy Riot hekelen in hun betogen niet alleen de rechterlijke macht, maar ook de passiviteit van de bevolking, al benadrukken ze dat die gedwongen is. Ze leggen de vinger op de zere plek. Oprechtheid, de waarheid wordt door het politieke systeem gevreesd. Weliswaar zitten ze in de rechtbank in een kooi, maar feitelijk zijn ze vrijer dan de aanklager en de rechter. Ze zeggen en doen wat ze willen, zoeken nadrukkelijk de dialoog. (Twee van hen zijn nog steeds actief en blijven betogen voor mensenrechten, wereldwijd, want niet alleen Russische politici worden kritisch aangesproken, maar ook Donald Trump.)
De pleidooien zijn intelligent, soms niet gespeend van een lichte ironie, maar altijd met de beste bedoelingen. ‘Om het juiste beeld van een tijdperk te scheppen moet je verder kijken dan zijn winnaars en verliezers.’ Hoe waar. ‘Een bijdrage aan geschiedschrijving trekt altijd een zware wissel op een mensenleven, maar juist in die participatie schuilt de essentie van het menselijk bestaan.’ De sprekers hopen dat de machthebbers zich voor de showprocessen schamen. IJdele hoop waarschijnlijk, langs de loodlijn van Poetin naar beneden kan men het zich niet veroorloven om een geweten te hebben. Het zijn allemaal werktuigen van de macht. Eigenlijk, zeker wanneer je naar de salarissen kijkt, zijn rechters, aanklagers en griffiers ook slachtoffers. Marionetten die het hun hoogste baas op schoolmeesterachtige wijze naar de zin willen maken, wel móeten maken, om zelf niet in het beklaagdenbankje terecht te komen.

Kunstenaar Pjotr Pavlenski, die uit protest tegen de arrestatie van Pussy Riot zijn mond dichtnaaide, heeft een wel heel bondige boodschap, de kern van het protest: ‘Verander de aanklacht in terrorisme!’ Een misdaad waarvoor hij een veel langere straf kon krijgen dan voor zijn performances. De ultieme zelfopoffering om het absurdistische van de aanklacht en de strafeis aan de wereld te tonen. ‘De rechtvaardigste rechters van de wereld.’ Een uitdrukking uit de Sovjettijd. De fatsoenlijke oligarch Michail Chodorovski hoopt dat er ooit een onafhankelijke rechtsgang mogelijk is in Rusland en dat voornoemde uitdrukking niet meer sarcastisch op te vatten is, maar letterlijk.

Poetins rechtbank is een waardevol en helaas noodzakelijk boek over een land waar politieke vervolging schering en inslag is. Daar valt alleen de geest, de taal tegen in te zetten. Dat lijkt een ongelijke strijd, maar totalitaire regimes zijn altijd al bang geweest voor schrijvers, voor denkers en kaapten altijd als eerste de taal weg. Denk aan de grote propagandaborden langs de kant van de weg in de tijden van de landen van het Warschaupact. De ondergrondse kritische publicaties, de samizdat, zijn altijd van groot, zo niet doorslaggevend belang geweest. Dr. Zjivago van Boris Pasternak en Kankerpaviljoen van Alexsandr Solzjenitsyn verschenen allereerst ondergronds. Dissident en activist Vladimir Boekoviski omschreef de Samizdat heel treffend: ‘Ik schrijf zelf, ik redigeer zelf, ik censureer zelf, ik geef zelf uit, ik verspreid zelf en ik zit er zelf een celstraf voor uit.’ Het is een gemeenplaats, maar daarom niet minder waar: het woord is scherper dan het zwaard. De hier samengebrachte laatste woorden zijn in elk geval een begin.

Guus Bauer

Ellen Rutten, Nina Targan Mouravi e.a. – Poetins rechtbank. Proteststemmen uit een autoritaire staat. Nieuw Amsterdam, Amsterdam. 176 blz. € 18,99.