Dit jaar is het honderd jaar geleden dat Muriel Spark werd geboren. Toen ze in 2006 overleed werd ze herdacht als een van de belangrijkste Engelse schrijfsters uit de twintigste eeuw. Tijdens haar leven is zij dan ook overladen met prijzen, alleen de Nobelprijs en de Booker Prize kreeg ze nooit. Haar eeuwfeest wordt opgeluisterd met symposia en bundels met lange opstellen over haar literaire betekenis. Ook worden al haar romans herdrukt. De persoonlijkheid van Spark – ze was nogal een pittig type – krijgt ook veel aandacht. Het beste eerbetoon blijft toch het herlezen van een aantal van haar boeken.

De crème de la crème van school

Spark publiceerde 22 romans, waarvan The Prime of Miss Jean Brodie – uit 1961 – de zesde is. Het boek werd voor het eerst gepubliceerd in een nummer van The New Yorker, waarmee meteen duidelijk wordt dat het eigenlijk om een novelle gaat. De Jean Brodie uit de titel is lerares aan een meisjesschool in Edinburgh. Het verhaal speelt zich af in de sombere jaren dertig, toen het fascisme veel bewonderaars had, ook in Engeland. Hoewel de schoolmeisjes uit goede milieus afkomstig zijn, zien ze in de stad ook armoede en lange rijen met werkeloze mannen die een uitkering komen ophalen.

Jean Brodie is een eigenzinnige vrouw, met een hoge dunk van zichzelf. Zij refereert voortdurend aan haar ‘prime’, oftewel de beste jaren van haar leven. Zij ligt overhoop met de leiding van de school over de manier waarop de meisje onderwezen moeten worden. Jean Brodie wil geen kennis in de hoofden van de kinderen stampen, maar er juist uithalen wat er aan kennis en talent al in aanwezig is. Ze kiest een aantal meisjes uit (Mary, Sandy, Monica, Rose, Eunice en Jenny), die zij onder haar hoede neemt en buiten schooltijd extra levenslessen geeft, met name op het gebied van kunst, geschiedenis en natuurlijk de liefde. Ook als ze hen niet meer in de klas heeft, blijft deze ‘set’ bestaan. Zij verzetten zich tegen de teamspirit die de school van hen wordt verwacht. Deze houding wordt door de schoolleiding niet geapprecieerd en Miss Brodie aangerekend. Pas als een van ‘haar’ meisjes over haar klikt, wordt Jean Brodie ontslagen. De reden blijft onduidelijk, waarschijnlijk straffen ze haar voor het feit dat ze een bewonderaar van Mussolini is (en de oorlog nadert).

Miss Brodie is wat haar ideeën over opvoeding betreft een idealist. Ze had ooit een geliefde, die echter in de Eerste Wereldoorlog is gesneuveld. Hierdoor is ze noodgedwongen een oude vrijster geworden (ook al ze is nog steeds in haar ‘prime’). Ze wordt verliefd op de tekenleraar van school, maar omdat hij getrouwd is begint ze een affaire met de muziekleraar. Met een huwelijk maakt ze echter geen haast, ze koestert haar vrijheid. Overigens lijkt ze ook geen hoge dunk van mannen te hebben. Haar speciale groepje leerlingen adoreert haar, maar naarmate ze ouder worden, beginnen ze een kritischer houding aan te nemen en haar manipulaties te doorzien.

Spark heeft de figuur van Miss Brodie gebaseerd op een van haar leraressen in Edinburgh. Het is dan ook steeds een leuke sport voor onderzoekers om in het boek te zoeken naar overeenkomsten tussen werkelijkheid en fictie. Ook het feit dat dit de enige roman waarin Sparks’ geboorteplaats Edinburgh een belangrijke rol speelt, roept altijd veel interesse op. Literair bekeken is het boek feilloos. De stijl is (zoals altijd bij Spark) kort en bondig, met scherpe typeringen. Moeiteloos verplaatst zij zich in de wereld van de zes jonge meisjes en laat tegelijkertijd hun verschillende karakters zien. Miss Brodie wordt door hen op een voetstuk gezet, maar toch zien ze ook heel goed haar zwakke kanten en beschouwen haar soms ook als lachwekkend. Spark lijkt haar hoofdpersoon niet helemaal sympathiek te vinden, maar geeft toch een heel genuanceerd portret van een vrouw die zichzelf niet doorziet. Een bijzonder aspect van het boek is het vooruitwijzen naar toekomstige gebeurtenissen door de auteur, waardoor de lezer feitelijk meer weet dan de romanfiguren. Deze methode zal Spark vaker toepassen en geeft haar de gelegenheid moeiteloos tussen heden en toekomst te bewegen, zonder dat dit een verlies aan spanning oplevert. Meestal wordt het verhaal er juist complexer door.

Spanning houdt het verhaal doordat de meisjes volwassener worden en Miss Brodie aan invloed verliest. Haar meningen worden lang niet meer automatisch overgenomen. Twee van hen stuurt Miss Brodie op de tekenleraar af, in de hoop dat zij er wel in slagen hem te verleiden (en zijn huwelijk in gevaar brengen). Zelf is zij inmiddels voorbij haar ‘prime’ geraakt. Miss Brodie is ook ontevreden over de manier waarop een aantal van haar meisjes zich ontwikkeld heeft. Ze begint een nieuwe ‘set’, die ze ook weer de crème de la crème van school noemt. Een van haar meisjes uit de eerste groep vertrouwt ze volkomen, maar dat is een misrekening. Juist zij zal Miss Brodie verraden door de schoolleiding subtiel te attenderen op Miss Brodie’s politieke voorkeuren.

The Prime of Miss Jean Brodie wordt beschouwd als het meesterwerk van Muriel Spark en het is in meerdere opzichten ook erg goed. Maar ten opzichte van haar eerdere werk is het boek wel kil en koud: er is alleen vlijmscherpe humor, alleen meedogenloosheid, geen zachtheid of beminnelijkheid – maar dat was dan ook niet Spark haar bedoeling. Over haar personages heeft ze gezegd: ‘I love them all; when I’m writing about them I love them most intensely, like a cat loves a bird. You know cats do love birds; they love to fondle them.’

Doeke Sijens

The Prime of Miss Jean Brodie van Muriel Spark is in verschillende Engelse edities te koop. Het boek werd in het Nederlands vertaald door W.A.C. Whitlau en verscheen in 1965 onder de titel Juffrouw Brodies beste jaren. De vertaling is uitsluitend nog antiquarisch te verkrijgen, net als alle andere boeken van Spark die ooit in het Nederlands zijn verschenen.

Eerder verscheen in deze serie een bespreking van Memento Mori en The Bachelors