11/09/2018

Een schouwspel van geluiden, kleuren, bewegingen en vormen

Deze woorden legt de Turkse dichter Nâzım Hikmet zijn protagonist in de mond in de oorspronkelijk in 1936 verschenen tekst Het epos van sjeik Bedreddin. Hij schreef dit kleine dichterlijke epos in de gevangenis van Bursa waar hij was opgesloten wegens zijn uitgesproken communistische sympathieën. Deze maakten dat hij bijna een derde deel van zijn leven achter Turkse tralies doorbracht. Tegenwoordig wordt Nâzım Hikmet overal in de wereld gezien als een van de belangrijkste avant-gardedichters van zijn tijd. Hij werd in 2009 officieel door de Turkse regering gerehabiliteerd.

Nâzım Hikmet zag het als zijn taak om door middel van literatuur propaganda te voeren voor het revolutionaire gedachtegoed. In Nederland liet Herman Gorter met zijn socialistische verzen zien dat dit niet vanzelfsprekend leidt tot overtuigende gedichten. Nâzım Hikmet bewijst met zijn poëzie dat het wel degelijk kan. Hij slaagt daar met name in doordat hij altijd in de eerste plaats dichter blijft en de boodschap steeds ondergeschikt maakt aan de vorm. En die vorm is bij Hikmet steevast interessant.

Nâzım Hikmet ging op twintigjarige leeftijd studeren in Moskou. Daar ontdekte hij het werk van Vladimir Majakovski. Tot dan toe had hij nog vrij traditionele poëzie geschreven, maar dat veranderde onder invloed van het Russische modernisme. In de jaren die volgden ontwikkelde hij een geheel eigen stijl. Het epos van sjeik Bedreddin vormt daar een prachtig voorbeeld van. Hikmet heeft ervoor gekozen om in een raamvertelling zijn eigen leven te verweven met dat van de historische figuur sjeik Bedreddin. De tekst is opgebouwd uit de typische ‘trapvormige’ verzen die worden omkleed door korte prozateksten. Het geheel wordt voorafgegaan door een proloog waarin de dichter vertelt hoe hij zich in de gevangenis het verhaal van sjeik Bedreddin voor de geest haalt en het wordt afgesloten met een hoofdstuk getiteld ‘Het hemd van Sjefiek de bankwerker’, waarin hij uitlegt dat de aanleiding tot de uiteindelijk tekst het hemd van een medegevangene bleek te zijn.

Sjeik Bedreddin was een soefigeleerde die in 1416 een boerenopstand in Anatolië leidde, tijdens het bewind van sultan Mehmet I. De opstand werd meedogenloos neergeslagen door Murat, de zoon van de sultan. Bedreddin werd ter dood gebracht. In latere jaren groeide de sjeik in Turkse socialistische kringen uit tot een historische voorbeeldfiguur. In Het epos van sjeik Bedreddin maakt Nâzım Hikmet van hem een revolutionaire held. Door de tekst tevens een autobiografisch karakter te geven, benadrukt Hikmet dat de strijd van Bedreddin ook zijn eigen strijd is tegen de ‘landheren’ en voor de afschaffing van ‘de wetten van naties en religies’.

Nâzım Hikmet is in Het epos van sjeik Bedreddin de literaire vernieuwer, die keuzes maakt die nog niet eerder zijn gemaakt en die daarmee de lezer tot op de dag van vandaag verrast. De tekst kan bekeken worden als een prozaïsch heldendicht maar ook als een deel van Hikmets memoires of als een spannend historisch verhaal. De dichter gebruikt alle middelen die tot zijn beschikking staan om tot iets opzienbarends te komen. Hij schrijft:

En deze reis is het avontuur waarover ik u wil vertellen. Het schouwspel van geluiden, kleuren, bewegingen en vormen dat ik op deze reis zag, zal ik stukje bij beetje proberen te beschrijven in grotendeels – volgens een aloude gewoonte – geordende lange en korte regels nu en dan op rijm.

Hij zet traditionele beeldspraak in: ‘Kijk maar, de enorme vijgen lijken van smaragd, / de wijnranken dragen druiven als barnstenen’ en combineert die naadloos met de kale opsomming die de chaos van de opstand weergeeft:

Het epos van sjeik Bedreddin is een waar taalfestijn dat nog altijd sprankelt als was het pas vorige week losgebarsten. Vertaalster Sytske Sötemann heeft het mogelijk gemaakt om daar ook in het Nederlands taalgebied deelachtig aan te worden. Uitgeverij Jurgen Maas gaf de herziene vertaling uit in een fraai, tweetalig boekwerk, gebonden, met op het stofomslag de bekende foto van Nâzım Hikmet waarop hij met zijn intrigerende glimlach in de lens van de camera kijkt.