Onder een net van woorden

Aan het begin van Under the Net keert Jake terug in Londen, met de bedoeling zijn leven, na een kort verblijf in Parijs, weer op te pakken. Maar de vrouw bij wie hij ‘logeerde’ zet hem de deur uit omdat er een nieuwe man in haar leven is gekomen. Jake moet hierdoor acuut op zoek naar onderdak. Vervolgens raakt zijn hele bestaan in een stroomversnelling. Anna, een oude geliefde, duikt weer op in zijn leven en in haar kielzog volgt Hugo Belfounder, met wie Jake vroeger zeer goed bevriend is geweest. Jake is een vrijbuiter, die zijn geld verdient door literaire opdrachten aan te nemen, zoals het vertalen van de romans van de Franse auteur Jean Pierre Breteuil. Jake heeft ook serieuze ambities. Daarom heeft hij heimelijk de lange, serieuze filosofische discussies die hij met Hugo voerde, gebruikt voor een boek, getiteld The Silencer. Als het boek op het punt van verschijnen staat, verbreekt Jake alle contact met Hugo, omdat hij bang is voor zijn reactie. Hij heeft Hugo zonder toestemming te vragen vaak letterlijk geciteerd.

Jake is een charmeur, vol met bravoure en hij schrijft over zijn vrienden alsof hij hen heel goed kent. Gaandeweg het verhaal wordt echter duidelijk, dat hij hen helemaal niet heeft doorgrond. Hugo voelt zich bijvoorbeeld enorm gestreeld door The Silencer en zou eigenlijk wel een vervolg willen lezen. Jake doet het voorkomen alsof hij de relaties met Magdalen, Anna of Sadie zelf heeft verbroken, maar de vrouwen beschouwen Jake eerder als een ongevaarlijke teddybeer en ze nemen hem veel minder serieus dan hij denkt. Ook het niveau van de schrijver Breteuil schat Jake verkeerd in, want de Fransman wint zomaar de Prix Goncourt.

In Under the Net laat Iris Murdoch (1919 – 1999) zien hoe Jake langzaam een zekere mate van zelfinzicht verwerft. Dat valt nog niet mee, omdat hij zelfreflectie uit de weg gaat.

The substance of my life is a private conversation which myself which to turn into a dialogue would be equivalent to self-destruction. The company which I need is the company which a pub or a café will provide.

De titel van het boek is ontleend aan een discussie tussen Jake en Hugo over wat ‘waarheid’ is en dat hier geen woorden voor bestaan. ‘Truth can be attained…only in silence’. Jake zit als het ware gevangen in een net van woorden, waar hij moeilijk onderuit kan kruipen (‘however hard we may try to crawl under the net’). De roman is echter allesbehalve een zwaar filosofische boek. Murdoch is in staat een serieus thema te combineren met goed uitgewerkte en interessante karakters tot een intrigerend verhaal.

Het boek bevat een aantal fabelachtig scènes, die Murdoch met groot gevoel voor sfeer en detail heeft uitgewerkt. Daarbij valt op hoe praktisch ingesteld ze altijd is. Tijdens een nachtelijke zwempartij in de Theems houdt zij nauwkeurig rekening met de getijden van de rivier. Een hoogtepunt in de roman is de beschrijving van de tocht die Jake door Parijs maakt, op zoek naar Anna. Hij weet dat zij ergens in de stad verblijft, maar kan haar niet traceren. Eerst gaat hij naar de Jardin de Luxembourg: ‘There is something compelling about the sound of a fountain in a deserted place. It murmurs about what things do when no one watches them.’ Vervolgens bezoekt hij de Jardin de Plantes, waar hij bij de kameleons gaat kijken.

Very very slowly they were climbing about their cage, their long tails curling and uncurling with unspeakable deliberation as with a scarcely perceptible motion they stretched out one of their long hands to grasp another branch.

Uiteindelijk vindt hij Anna bij de Seine tijdens het vuurwerk voor Quatorze Juillet om haar daarna in de mensenmassa uit het oog te verliezen. In dit hoofdstuk wordt duidelijk hoezeer Jake schimmen uit het verleden najaagt.

De roman zit tjokvol geestige en treffende observaties.

After a while I began to have an uneasy feeling of being observed. I am very sensitive to observation, and often have this feeling not only in the presence of human beings but in that of small animals. Once I even traced the source of it to a large spider whose mysterieus eyes were fixed upon me. In my experience the spider is the smallest creature whose gaze can be felt.

Soms ligt het tempo van het verhaal wel heel hoog en sommige scènes zijn misschien wel wat al te kluchtig. Maar ook dan valt op met hoeveel plezier en vakmanschap Murdoch de plot heeft uitgedacht, bijvoorbeeld de minutieuze wijze waarop een hond (Mister Mars, een soort Lassie) wordt gekidnapt.

Hugo is de centrale figuur van de roman, een wat geheimzinnige, onkenbare figuur. Hij wordt door Jake vereerd als denker, maar zelf wil hij liever praktisch werk doen. Alles wat hij aanpakt wordt een succes, zoals het ontwerpen van vuurwerk, dat tot in Parijs wordt afgestoken. Omdat hij verliefd is op een actrice is hij filmproducent geworden, een functie die hij opgeeft omdat zijn liefde niet beantwoord wordt. Om hem heen cirkelen vrouwen als Anna en Sadie, maar ook Lefty Todd, een radicale vakbondsman. Dan is er nog Finn, een raadselachtige Ier, de sidekick van Jake, die op een dag simpelweg verdwijnt. Al deze romanpersonages worden door Murdoch met veel gevoel voor nuance uitgewerkt. Een bezwaar dat tegen de roman ingebracht zou kunnen worden, is dat de gebeurtenissen zich zodanig opstapelen, dat het verhaal wel eens wat fragmentarisch blijft.

Nadat alle figuren hun rol hebben gespeeld, blijft Jake alleen achter. Zijn toekomst is onzeker. Hij wil verder met zijn literaire werk, maar is ook gedwongen echt werk te zoeken omdat er niemand meer is van wie hij geld kan lenen. Under the Net eindigt als hij eindelijk serieus op zoek gaat naar een nieuwe kamer.

Doeke Sijens

Under the Net (1954) is te koop in verschillende edities. Clara Eggink vertaalde het boek in het Nederlands (Onder het net, 1972). Deze vertaling is alleen nog antiquarisch te koop.