Straf is overal

“‘Misschien heb je gelijk en bestaat er geen misdaad en geen schuld,’ zei hij, ‘maar er bestaat straf.’”

Het zijn precies deze woorden, uitgesproken door de weduwnaar geworden Richard in het korte verhaal ‘De vriend’, die de bundel Straf van Ferdinand von Schirach typeert. Net als in zijn eerdere verhalenbundels Misdaden en Schuld, laat hij doorschemeren dat zelfs termen als rechtspraak en rechtsstaat allerminst recht doen aan de vaak onvatbare realiteit.

Von Schirach, die jarenlang als strafadvocaat werkte en in die functie geconfronteerd werd met soms buitengewone zaken, is niet zo’n Duitse schrijver van statige volzinnen. In kalme, korte bewoordingen, op het eerste gezicht ontdaan van elke emotie, stelt hij mensen voor, die hun leven in meer of mindere mate op orde hebben. Of tenminste zelf in die waan verkeren. Een onbeduidend voorval kan de heikele balans echter hevig verstoren en een mens tot daden brengen, die hij of zij even eerder niet voor mogelijk had gehouden. Of iemand komt door toeval terecht in het leven van een ander, die juist op het moment van passeren door het lint gaat.

Natuurlijk belicht Von Schirach als vakman de juridisch-technische en emotionele aspecten van rechtszaken. Zoals de vormfout in ‘Subotnik’, waarin een briljante vrouw, afkomstig van het Turkse platteland, advocaat wordt en een beruchte vrouwenhandelaar moet verdedigen namens een gerenommeerd kantoor. Ze doet professioneel wat ze moet doen, de man verdedigen, al walgt ze van zijn praktijken en is ze diep onder de indruk van een getuigende vrouw, die ooit slachtoffer was van de verdachte. De zaak eindigt in een drama, die de advocate zichzelf aanrekent.

De voorzitter vroeg de agent de verdachte uit zijn cel te halen. Ze vertelde hem wat de getuige had gezegd. Pas veel later begreep iedereen welke fout ze hadden gemaakt.

Anders dan in de categorie veelgelezen thrillers, zijn misdaadzaken in Straf niet in de eerste plaats geschreven om hun verstrooiende of bloedstollende waarde. Het gaat er bij Von Schirach om de drijfveren achter menselijke gedragingen bloot te leggen, de gevaren van eenzaamheid en vervreemding te schetsen, maar ook om onze zekerheden ter discussie te stellen. Dit laatste is duidelijk een thema dat hem sterk bezighoudt. In de essaybundel Waardigheid is kwetsbaar uit 2016 liet hij het evenmin na uiteenlopende morele dilemma’s vrij denkend te benaderen.

Hij heeft oog voor de vele vrouwen die zich opofferen voor hun man, voor geboren verliezers die ook wat van het leven verwachten, maar zich door foute keuzes nog verder in de nesten werken en voor het discutabele Duitse systeem van lekenrechters. Soms klinkt er toch nog enige humor door. Bijvoorbeeld als iemand een forensisch patholoog anatoom na zijn weerzinwekkende werk gewoon fijne feestdagen wenst.

Straf is er altijd, weet Von Schirach, al is het maar in de geest. En, klinkt in steeds knap getroffen bewoordingen door, we mogen ook niet vergeten dat de een gewoon een veel betere uitgangspositie in het leven heeft dan de ander.

Maar hier, in zijn wijk, woonden mensen uit honderdzestig landen. Er golden andere regels en de kinderjaren waren korter.

Von Schirachs twaalf verhalen zijn kort, de hele bundel telt niet meer dan tweehonderd bladzijden, maar juist door zijn afstandelijke verteltoon, ontstaat steeds al snel een helder beeld van alle meespelende factoren. En toch is de empathie nooit ver weg. Er bestaat in dit leven slechts een flinterdunne scheidslijn tussen slagen en falen, wil hij maar zeggen.

André Keikes

Ferdinand von Schirach – Straf. Vertaald uit het Duits door Marion Hardoar, De Arbeiderspers, Amsterdam, 200 blz. € 19,99