Milde streken, sterke verhalen

Als het in de Boekenweek over dwarsdenkers gaat, dan is het verleidelijk om ook eens in de stripwereld te kijken naar auteurs die dat predicaat verdienen. Het blijkt een hachelijke onderneming omdat dwarsdenken een zekere mate van persoonlijk engagement veronderstelt. Stripauteurs spreken zelden anders dan via hun personages, en daarin verschillen ze niet eens zo veel met literaire auteurs. Als er dan toch een naam moet komen, dan is Willem een geschikte kandidaat.

Cartoonist en stripmaker Willem (pseudoniem van Bernhard Holtrop, 1941) is eerder een dwarsdoener dan een dwarsdenker. Zijn indrukwekkende biografie die intussen een halve eeuw beslaat, ronkt van de heftige gebeurtenissen. Vanaf halverwege de jaren zestig roerde hij zich al flink in het linkse, anarchistische milieu. Hij tekende voor Provo, Hitweek, Aloha en liet zich niet onbetuigd. Bedenkelijke faam verwierf hij door koningin Juliana als dame van lichte zeden af te beelden. Het zorgde subiet voor een rechtszaak en zijn ‘doorbraak’ bij het grote publiek. Ineens wist iedereen wie deze Willem was. Hij werd niet veroordeeld, maar vertrok desalniettemin naar Frankrijk, waar hij sinds 1968 woont en succes viert als cartoonist. Zijn statuur is die van vileine, tegendraadse auteur met uitgesproken, zwartgallige meningen die vrijwel altijd het establishment slachtofferen.

Willem stond in 2015 op een vreemde manier in de schijnwerpers doordat hij aan de aanslag bij Charlie Hebdo ontsnapte: hij was onderweg naar de redactievergadering maar kwam te laat. Wie een jaar later Willems oeuvre-expositie in het Nederlands Stripmuseum bezocht, herinnert zich vast de waarschuwingen bij de entree: niet geschikt voor kinderen en mensen met een zwakke maag. Wat de bezoeker zag, was een doorsnee van zijn werk; bepaald niet mainstream of aansprekend voor de gemiddelde (strip)lezer. Willem duwt zijn lezer bij voorkeur over de rand, recht in het ongemak, de vuiligheid, de drek. Iedereen moet eraan geloven: wie boos wordt, is hypocriet. En daarbij geldt het adagium van Charlie Hebdo als vertrekpunt: fuck you.

Het is daarom des te plezierig om te ontdekken dat het nieuwe boek van Willem er eentje is dat uit een heel ander vaatje tapt. Wie met enig voorbehoud begint te lezen is na een paar pagina’s al om, vast blij verrast: in De nieuwe avonturen van de kunst zet Willem zich aan honderd levensverhalen van kunstenaars en kunststromingen. Hoewel de geportretteerden en hun entourage nog steeds onheus worden neergezet, is het minder om te schokken. Alles staat in het kader van de vertellingen, van het grotere geheel. Op die manier herschept hij anderhalve eeuw kunstgeschiedenis: alles wordt net even anders bekeken en beschreven. Wie denkt te weten hoe de vork in de steel zit, doet er goed aan even te zien hoe Willem het beschrijft. Het kán maar net anders zijn…

Willems tekeningen zijn nog steeds op een charmante manier onbeholpen: zijn tekstballonnen zijn in verhouding veel te groot, de figuurtjes zijn onaf en handen tekenen doet hij liever niet. Maar toch zijn de verhaaltjes, steeds een of twee pagina’s lang, innemend en vooral erg geestig.

Willem kiest zijn kunstenaars zorgvuldig: van iconen, ook uit de popmuziek en filmwereld (Yoko Ono, Keith Moon, Marilyn Monroe en Colonel Tom Parker), tot minder bekende kunstenaars. Van die laatste categorie zijn het voornamelijk dwarse types van de laatste vijftig jaar, van wie de goegemeente stelde dat hun werk geen kunst was. Die frase komt dan ook meer dan eens in de verhaaltjes terug. Het zijn de tegendraadse kunstenaars met wie Willem zich verwant voelt: Tracy Emin, Pjotr Pawlenski, Arnaud Labelle-Rojoux, Günter Brus en Jean Dubuffet.

De nieuwe avonturen van de kunst is bijna een onwillems boek geworden. Het is mild, spitsvondig en op een aardige manier scherp. Dat moet hij zelf ook hebben gedacht, daarom koos hij voor een omslag met Adolf Hitler – en Jezus Christus op de achterflap. Dat toch een heleboel mensen zich ongemakkelijk voelen om een boek met diens tronie te moeten afrekenen. Het zal ze leren. Een klassieke dwarsdoener verliest nooit zijn streken.

Stefan Nieuwenhuis

Willem – De nieuwe avonturen van de kunst. Concerto Books. 160 blz. € 26,99.