Trouw en ontrouw in het leven van De Beauvoir

Emily Dickinson (geb. 1830) mocht van haar vader, dat wil zeggen van de maatschappij waarin hij functioneerde, geen gedichten publiceren, maar Emily wist één ding zeker: ze wilde gedichten schrijven en ze zou de belangrijkste Amerikaanse dichter worden van de negentiende eeuw. Dat werd pas erkend in de twintigste eeuw. Zo schreef Simone de Beauvoir (geb. 1908) op negentienjarige leeftijd dat ‘het diepste deel van mijn leven wordt gevormd door mijn gedachten’ en bijna zestig jaar later schrijft ze: ‘Voor mij was vooral mijn denken belangrijk, al het andere was bijzaak.’ Toen ze eenentwintig was schreef ze in haar dagboek: ‘Ik heb de vreemde zekerheid dat de rijkdom die ik in mezelf voel anderen ten goede komen zal’.

Beide schrijfsters hadden een moeder die zich voegde naar de mores van haar tijd, dat wil zeggen dat ze onderworpen was aan haar man. Ze voedden hun dochters op als vrouw, dus als toekomstige huishoudster en moeder. Gelukkig mochten ze beiden wel lezen en Simone kon naar de universiteit. Vrouwen waren nog heel lang ‘handelingsonbekwaam’. Ze mochten geen eigen bankrekening openen etc. In Nederland duurde dat tot 1956. In Frankrijk tot 1965!
Tot 1971 was in Nederland de man het hoofd van de echtvereniging. Zijn vrouw was hem gehoorzaamheid verschuldigd. Vóór het huwelijk was ze gehoorzaamheid verschuldigd aan haar vader en als die dood was, aan een broer. Emily werd bijvoorbeeld door haar broer naar haar kamer gestuurd!

In de biografie over Simone de Beauvoir van Kate Kirkpatrick staat een motto uit De tweede sekse van De Beauvoir: ‘Vrouwen bevrijden is weigeren hen op te sluiten in de relaties die ze onderhouden met mannen, maar niet het ontkennen van die relaties.’ Dat laatste is belangrijk. De Beauvoir had een levenslange relatie met Sartre, maar ze hadden afgesproken dat relaties met anderen mogelijk moesten blijven. Ze wilden vrij zijn. De biografie laat de lezer nadenken over de vraag of trouw aan één persoon die vrijheid in de weg staat. Opvallend is dat Kirkpatrick in haar dankbetuigingen haar man noemt, haar echtgenoot: ‘vous et nul autri’, ‘u en geen ander’.

De relatie tussen De Beauvoir en Sartre is niet lang ook een seksuele geweest. Sartre werd zijn gehele leven verliefd op andere vrouwen, maar het ging hem om de verovering. Seksueel was hij niet erg talentvol. De Beauvoir heeft een aantal warme liefdes gekend, ook voor vrouwen. Het begon in haar studententijd met een man vóór Sartre: Maheu. Het is moeilijk uit te maken, ook voor Kirkpatrick, die heel veel heeft achterhaald uit brieven en dagboeken, welke persoon de grootste liefde was: Bost, Algren, Lanzman, maar in elk geval bleef ze al die tijd trouw in intellectuele en vriendschappelijke zin aan Sartre, met wie ze in hetzelfde jaar het agrégation-examen aflegde, een zeer moeilijk, vergelijkend en belangrijk universitair examen. Sartre werd eerste, zij tweede. Ze was eenentwintig en de jongste geslaagde ooit. Kirkpatrick vertelt dat de driekoppige jury erkende dat zij ‘de ware filosoof’ was. Toch werd Sartre de eerste, waarschijnlijk omdat hij een man was.

Haar leven lang moest De Beauvoir in kritieken lezen dat ze toch geen echte filosoof was, omdat ze geen systeembouwer was zoals Descartes of Kant. Maar Pascal dan? En Kierkegaard? Ook geen systeembouwers, maar wel mannen. Steeds werd ze gekoppeld aan Sartre en haar ideeën moesten wel van hem komen. Kirkpatrick maakt duidelijk dat het ook wel andersom was. De ideeën over ‘Zijn en het niet’ had zij eerder dan Sartre. Was zij te bescheiden in haar eigen rol? Ze was zich in elk geval zeer bewust van het feit dat vrouwelijkheid ‘vaak gepaard ging met bescheidenheid’ en daardoor ‘ontbrak het vrouwen aan moed’.

De katholieke gemeenschap kende een dubbele moraal: ‘losbandige mannen verwachtten heilige echtgenotes’; het ideaal van zelfopoffering gaf het lijden van de vrouw aan een overspelige echtgenoot een gewijde glans. De Beauvoir heeft haar leven lang gevochten voor het vrijmaken van vrouwen. Ze heeft vrouwen uitgedaagd ‘om er niet langer mee in te stemmen en zich niet te onderwerpen aan de mythe dat een vrouw er is voor de man.’ Toen ze een carrière in de journalistiek overwoog, zocht ze contact met een bekende vrouwelijke redacteur. De echtgenoot van de redacteur was bereid om haar te introduceren bij machtige mensen als zij bereid was met hem naar bed te gaan.

De Beauvoir is door ex-geliefden beschuldigd van leugens en zij heeft zelf wel toegegeven dat zij sommige vrienden onheus heeft bejegend. Het is ook bijna niet mogelijk om tegelijk eerlijk te zijn en vrij. Zij wist zelf heel goed dat de vrijheid van de een beperkt wordt door die van een ander en ook dat de verwachtingen van de een die van een ander kunnen doorkruisen. Liefdevolle toewijding aan een ander kan ervaren worden als een inbreuk op de persoonlijke autonomie. Toewijding aan anderen kan tiranniek zijn. Voor Sartre was vrijheid eindeloos, maar de realiteit maakt dat onmogelijk. Volgens De Beauvoir was er geen ethiek in het existentialisme. In het essay ‘Pyrrhus et Cinéas’ heeft ze dat uitgewerkt en later geconcretiseerd in haar romans.

Kirkpatrick, zelf lector religie, filosofie en cultuur, heeft dit boek geschreven omdat zij na enkele jaren studie van de vroege filosofie van Sartre ‘steeds achterdochtiger’ werd ‘over de asymmetrische verhouding waarmee het leven van De Beauvoir en Sartre werd gewogen.’ Ze heeft gebruik kunnen maken van nieuw materiaal. Na de dood van De Beauvoir in 1986 zijn nieuwe dagboeken en brieven openbaar gemaakt. In 2018 kwamen brieven aan Lanzmann, de enige geliefde met wie ze ooit samenwoonde en die ze aansprak met ‘tu’. (Sartre bleef altijd ‘vous’). Uit al die nieuwe bronnen bleek dat De Beauvoir veel had weggelaten uit haar gepubliceerde menoires. Deze biografie was gewenst omdat het beeld van de existentialiste vervalst was, ‘prooi van Sartre’. De mythe De Beauvoir is niet alleen door de buitenwereld geschapen. De Beauvoir was zowel slachtoffer als aanjager van de mythe.

Kirkpatrick wil met haar boek een en ander recht zetten. Het is vast niet de laatste biografie omdat ons inzicht in het leven van een belangrijk schrijver in de loop van de tijd moet worden bijgesteld.

Remco Ekkers

Kate Kirkpatrick – Simone de Beauvoir, Een leven. Ten Have, Utrecht. 495 blz. € 34,99.