Over het leven en de dood van Tequila Leila

Kilyos is een oud vissersdorpje ten noorden van Istanbul, waar in voorbije tijden jaarlijks duizenden dagtoeristen en vakantiegangers uit de stad, de ommelanden en de rest van de wereld naartoe trokken, gelokt door prachtig witte stranden. Daar laat het dorp zich van zijn beste kant zien. Er is echter ook een andere kant. Al jaren kapseizen er boten met asielzoekers voor de kust. Dan spoelen er tientallen lijken aan waarvan de identiteit in veel gevallen niet kan worden vastgesteld en die naar islamitisch gebruik binnen 24 uur begraven moeten worden. Ze krijgen een anoniem graf op een begraafplaats vlak bij het dorp en komen te liggen naast Turkse overledenen die daar terechtkwamen omdat ze geen familie hadden of door hun familie verstoten werden vanwege niet getolereerde levenswijzen. Deze desolate uithoek van Istanbul wordt in de volksmond de Begraafplaats der Vergetenen genoemd. Hij speelt een belangrijke rol in 10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld van Elif Shafak.

Vrijwel elke begravene op de Begraafplaats der Vergetenen was op de een of andere manier een randfiguur. Velen waren verstoten door hun familie of hun dorp of door de hele maatschappij. Crackverslaafden, alcoholisten, gokkers, kleine criminelen, daklozen, weggelopenen, weggestuurden, vermisten, geesteszieken, uitgestotenen, ongehuwde moeders, prostituees, pooiers, transseksuelen, aidspatiënten … De ongewensten. Sociale paria’s. Culturele lepralijders.

Over deze outcasts gaat Shafaks nieuwe roman. Centraal daarin staan het leven en de dood van de prostituee Tequila Leila. Ze werkt in de bordelenstraat vlak bij de Galatatoren, een van de oudste straten van Istanbul waar prostitutie wordt toegestaan. In het eerste hoofdstuk is ze net vermoord. Ze ligt in een stalen afvalcontainer met roestige handvatten en afbladderende verf te wachten tot haar stoffelijk overschot ontdekt zal worden. Hoewel haar hart is gestopt met kloppen blijken haar hersenen nog even door te werken. Het gegeven is ontleend aan wetenschappelijk onderzoek naar hersenactiviteit na het overlijden, dat in de roman wordt beschreven op het moment dat een forensisch arts zich over het lichaam van Tequila Leila buigt.

Onderzoekers van verschillende wereldvermaarde instituten hadden geconstateerd dat er bij mensen die net overleden waren toch nog breinactiviteit was. In sommige gevallen had dat maar een paar minuten geduurd, bij anderen wel tien minuten en achtendertig seconden. Wat gebeurde er in dat tijdsbestek? Dachten de doden aan het verleden, en zo ja, aan welke periodes dan, en in welke volgorde? Hoe kon de geest een heel leven samenvatten in de tijd die het duurde om een ketel water aan de kook te brengen?

Bij Tequila Leila werkt het brein nog precies de genoemde tien minuten en achtendertig seconden door. In die tijd ziet ze haar hele leven als dertien romanhoofdstukken aan haar geestesoog voorbijtrekken. Ze wordt geboren in 1947 in een klein Turks dorpje waar de modernisering nog niet is ingezet en waar polygamie nog de normaalste zaak van de wereld is. Haar moeder moet haar pasgeboren dochter afstaan aan de eerste vrouw van haar man omdat deze kinderloos is gebleven. Leila spreekt haar echte moeder de eerste jaren van haar leven aan met ‘tante’ totdat ze hoort hoe de vork in de steel zit. Vanaf haar zesde wordt ze misbruikt door de broer van haar vader. Deze oom weet haar zo te intimideren dat ze gaat geloven dat ze zelf de aanleiding heeft gegeven tot zijn steeds verdergaande lichamelijke contact. Als Leila zeven jaar is krijgt ze een broertje. Hij blijkt het syndroom van Down te hebben. ‘Dit soort kinderen kun je niks leren, het heeft weinig zin om dat te proberen. Ze worden sowieso niet oud’, zegt de dokter die hem op een dag onderzoekt. Tot groot verdriet van Leila sterft het jongetje als hij pas negen jaar oud is.

Laila is 16 als haar vader besluit om haar zonder pardon van school te halen. Ze gaat vriendschappelijk om met haar leeftijdsgenootje Sinan, de zoon van de ongelovige eigenaresse van de plaatselijke apotheek en ze wordt betrapt terwijl ze zit te experimenteren met de make-up van haar moeder. De lokale sjeik ziet hierin aanleiding om haar vader te laten weten dat Leila thuisgehouden moet worden tot aan de dag van haar huwelijk. Niet veel later vertelt Leila haar moeder over het seksuele misbruik van haar oom. Enkele dagen daarna wordt ze door haar vader op het matje geroepen. Hij legt haar uit dat ze in de war is en dat hij een man voor haar heeft gevonden: haar jongere neefje Tolga. Deze heeft inmiddels ingestemd met het huwelijk.

Wanhopig vlucht Leila naar Istanbul waar ze algauw in de prostitutie belandt. Ondanks het zware leven weet ze zich goed staande te houden. De vriendenclub die ze erop nahoudt bestaat uit vijf mensen die allemaal in de marges van de samenleving opereren: Nalan, een alcoholistische transseksueel die naar Istanbul is gekomen om zijn lichaam te laten aanpassen bij zijn wezenlijke zelf, Sinan, Leila’s dorpsgenoot die haar heeft opgespoord omdat hij heimelijk verliefd op haar is, Jamilla, een jonge vrouw uit Somalië die samen met een grote groep Afrikanen door mensenhandelaren naar Turkije werd gebracht om ingezet te worden als sekswerker, Zaynab, een waarzegster van 1 meter 22 uit Libanon, die op de bonnefooi naar de stad aan de Bosporus is gekomen en Humeyra, een nachtclubzangeres uit Syrië, die tegen haar wil was uitgehuwelijkt en is gevlucht voor haar gewelddadige man en schoonfamilie.

Leila’s lichaam wordt na de moord niet opgeëist door haar familie. Een forensisch arts onderzoekt haar lichaam en geeft vervolgens opdracht om haar te laten begraven op de Begraafplaats der Vergetenen. Dat is tegen het verkeerde been van haar vrienden, die een hele dag voor het ziekenhuis zijn blijven bivakkeren omdat ze haar zelf willen begraven, maar dan te horen krijgen dat het lichaam van Leila al is afgevoerd. De vijf bedenken een plan om recht te zetten wat zij beschouwen als een grote wandaad jegens hun vriendin. Wat volgt is een reeks uiterst spannende en hier en daar ook hilarische hoofdstukken waarin alle problemen lijken te kunnen worden opgelost.

10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld is een tragikomisch meesterwerk dat tot nadenken stemt. Elif Shafak neemt het in haar roman op voor de nieuwe verworpenen der aarde die op de vlucht slaan voor oorlogsgeweld, rurale tradities en religieus fanatisme. Het verhaal speelt grotendeels in de jaren zeventig van de vorige eeuw, een tijd waarin Istanbul hard bezig was om zich te ontwikkelen tot een moderne stad met westerse normen en waarden waarin de mensen steeds meer zichzelf konden zijn zonder de obstakels van oude tradities en religieuze voorschriften. Het was ook een tijd van talloze demonstraties waarbij van allerlei kanten geweld werd ingezet om andersdenkenden te bestrijden. Grote groepen jongeren koesterden de hoop dat er betere tijden zouden komen. Maar een halve eeuw later is de situatie er niet beter op geworden. Overal op de wereld worden er mensen bedreigd, vervolgd en buitengesloten. Maar liefst 70 miljoen mensen zijn verdreven van huis en haard. De Begraafplaats der Vergetenen is allang te klein geworden om ruimte te bieden aan al die overleden outcasts met wie de samenleving geen mededogen heeft. En Istanbul is zeker niet de enige stad op de wereld die een dergelijke begraafplaats kent.

Ronald Ohlsen

Elif Shafak – 10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld. Vertaald door Manon Smits. Nieuw Amsterdam, Amsterdam. 318 blz. € 22,99.