Wie vertrouwen geeft

Wonderlijk uitgedoste figuren die gewoon op straat lopen. Wat moet je er in de eenentwintigste eeuw van denken. Zoals twee bruiden, die liftend door de wereld gaan. Sarah Venema, oud-Italië-correspondent voor de Volkskrant, wilde gaan liften, maar stuitte bij de voorbereidingen op het onthutsende verhaal van Pippa Bacca en Silvia Moro. Haar boek Bermdans in bruidsjurk laat de vraag open of kunstperformances buiten min of meer afgeschermde kunstomgevingen (nog) begrepen worden.

In de jaren zestig van de vorige eeuw blikte de Italiaanse beeldend kunstenaar Piero Manzoni zijn eigen poep in. Negentig blikjes van netto 30 gram. (‘vers bewaard, geproduceerd en ingeblikt in mei 1961’). Ook zette hij hier en daar zijn handtekening op blote mensenlichamen om die zo tot kunst te maken. Manzoni baarde er opschudding mee, ook al vonden velen het allemaal onzin, maar zo waren die tijden, ophef was het halve werk. Nu ervaren we zulke uitingen als gedateerd.

Pippa Bacca, het nichtje van Manzoni, net als hij autodidact als kunstenaar en afkomstig uit dezelfde familie van oude adel, besloot in 2008 met een andere kunstenares, Silvia Moro, van Milaan naar Jeruzalem te gaan liften. Gekleed in bruidsjurk, verwijzend naar vrouwelijkheid, geboorte, oorlog, vrede en wat niet al. In hun beider ogen was die onderneming niet gevaarlijker dan leven in een grote stad en zelfs minder gevaarlijk dan het aangaan van een huwelijk, want de meeste vrouwen die om het leven komen door moord, zijn het slachtoffer van bekenden. Pippa was als katholiek bovendien overtuigd van de goddelijke voorzienigheid, dus wat kon je gebeuren.

Daar komt bij dat de adellijke familie waaruit ze voortkwam voor een aanzienlijk deel bestond en bestaat uit overtuigde lifters. Haar moeder, de nogal wereldvreemd aandoende gravin Elena Manzoni di Chiosca e Poggiolo, was er haar leven lang verzot op, dus instappen bij onbekenden was voor Pippa en haar vier zussen altijd al een vanzelfsprekendheid. Haar oom Piero, de succesvolle kunstenaar, had haar bovendien laten zien hoe je aan op het eerste gezicht doodgewone dagelijkse bezigheden een kunstzinnige draai kon geven. Het verklaart enigszins hoe de reis van de zwervende bruiden tot stand kon komen in een wolk van aandoenlijk geloof in de goedheid van de medemens.

Onderweg waren ze opgewacht door cameraploegen van regionale kanalen. Met warrige haren van de scooter-helmen hadden ze uitgelegd wat ze van plan waren: naar Jeruzalem liften. ‘We hopen aan te tonen dat wie vertrouwen geeft, alleen maar goede dingen terugkrijgt,’ had Pippa gezegd.

Zo samengevat klinkt de dreiging al door. Na zonder al te veel problemen door Slovenië, Kroatië, Bosnië, Servië en Bulgarije te zijn gereisd, krijgen de twee vrouwen ruzie in Turkije, waarop ze besluiten onafhankelijk van elkaar verder te gaan. Het contact met Pippa valt op zeker moment weg, waarna velen die bij het kunstproject betrokken zijn naar haar op zoek gaan, ook Silvia keert terug van haar kilometers verder gelegen locatie. Het trieste sluitstuk van de reis is de vondst van Pippa’s lijk. Ze blijkt verkracht en vermoord door een liftgever, die in haar een gemakkelijke prooi moet hebben gezien.

Sarah Venema’s journalistieke reconstructie, opgebouwd uit talloze gesprekken met familieleden, mede-bruid Silvia, mensen uit hun artistieke kennissenkring en onderzoek van de door de twee vrouwen bezochte locaties, is niet alleen een levendig geschreven overzicht van gebeurtenissen. Venema gaat ook in op de artistieke motivatie van de tocht, wat de twee vrouwen onderweg aan zelfbedachte symboliek uitvoerden (voetwassing van vroedvrouwen, poppetjes haken, boodschappen laten borduren op de gewaden), maar laat de vraag liggen of dergelijke kunstperformances nog wel van deze tijd zijn.

In Manzoni’s jaren, meer dan een halve eeuw geleden, maakten uiteenlopende kunstexperimenten veel meer deel uit van het maatschappelijk leven en debat dan tegenwoordig. Kunst en cultuur hebben in de loop van de jaren ook totaal andere vormen aangenomen. Dat kunstperformance-icoon Marina Ambramovic zich geschokt uitspreekt na de dood van de 33-jarige Pippa, terwijl ze zelf ook vaak risicovolle projecten uitvoerde, doet daar weinig aan af.

Venema laat natuurlijk niet na de risico-vraag te stellen. Velen hebben de vrouwen van tevoren en tijdens de reis gewaarschuwd. Ook iedereen die later van de tragische afloop hoort, heeft wel een, vaak uitgesproken, mening over de bravoure van de bruiden. Maar vertrouwen willen blijven houden in de medemens ondanks alle slechtheid van onze tijd is niet iets om gemakkelijk te veroordelen, laat Venema doorklinken.

André Keikes

Sarah Venema – Bermdans in bruidsjurk. Querido Fosfor, Amsterdam/Antwerpen. 208 blz. € 18,99.