Geraffineerde compositie

Hoe gaat het? Je wilt een verhaal maken over het einde van de Verlichting of je schrijft over een vrouw, Janet van Oostrum (veertig jaar), die in de winter van 2017 kijkt naar de inauguratie van Trump en onderwijl of ondertussen haar post opent. Sander Kollaard schrijft: ‘Mijn verhaal gaat over optimisme. Bovendien schrijf ik het als optimist. Ik ben net begonnen-en nog altijd bezig het te schrijven -zonder te weten waar het mij zal brengen. Ik heb geen plan of schema. Ik vertrouw er simpelweg op dat de taal mij de weg zal wijzen. Zo gaat het bij elk verhaal.’ Wijst de taal de weg of doen nauw merkbare gedachten, gevoelens of associaties dat, die vervolgens een talige vorm krijgen, woorden, zinnen, die dan ook weer leiden tot nieuwe gedachten en woorden en zinnen?

Janet vindt bij de post een krantenknipsel en een kaartje. Is dat kaartje in de compositie van het verhaal er later bij gekomen? De afzender wordt niet genoemd, maar als de lezer het verhaal uit heeft, is het duidelijk. Dat kaartje komt van een beroemde schilder, die Janet zijn en haar leven lang gevolgd heeft. Het krantenknipsel verhaalt over een bruidspaar, dat elkaar al op driejarige leeftijd wat de bruid betreft en drie maanden wat de bruidegom betreft, ongezien hebben ontmoet vóór het Rijksmuseum. De foto van die ontmoeting is genomen door een oppas.

Begon daar het verhaal? Heeft Sander Kollaard het bericht gelezen en is zijn fantasie toen gaan werken? Hij maakt de oppas tot Janet. Zij is dan vijftien of zestien jaar. Het meisje van drie heeft een oudere broer, Fabian. Hij staat niet op de foto, is weggelopen omdat hij boos was, omdat ze maar een uur in het Rijksmuseum bleven. Janet vindt hem terug voor het schilderij van Jan Asselijns, De bedreigde zwaan. De jongen staat daar een kwartier te kijken. Later in het verhaal lezen we hoe een suppoost het niet vertrouwt, maar al gauw ziet dat de concentratie van de jongen echt is, iets betekent. Het is een voorbeeld van de compositiekunst van de schrijver. We lezen de belangrijke gegevens van het gebeuren niet op één bladzijde.

Wat heeft Trump er mee te maken? Vermoedelijk las Sander Kollaard over de foto in dezelfde tijd dat Trump officieel president werd. De narcist met het krankzinnige haar. Er staat: ‘De wind lichtte zijn kapsel op, nieuwsgierig misschien naar de merkwaardige dracht.’ Elders staat: ‘de weerzinwekkende mond van Donald Trump’. Janet spreekt er over met een vrouw met uitgezaaide kanker, in een ziekenhuis, waar Janet ook ligt omdat ze een emmer specie op haar hoofd heeft gekregen.

Terug naar ‘Het einde van de verlichting’, de titel van het verhaal. Hé, het verhaal gaat over Trump, over krankzinnig toeval, over de grillen van het lot. Janet gaat naar de bruiloft. De broer van de bruidegom vertelt een theatraal verhaal over de foto. Hij gelooft niet in toeval en hij gelooft dat de liefde is voorbestemd. Daarna neemt Janet het woord. Zij wijst op het toeval. ‘De werkelijkheid is een chaos. Dat een uitzonderlijke gebeurtenis betekenis suggereert, zegt iets over ons, maar niets over de werkelijkheid.’ Ze vergelijkt het ontbreken van orde met een leeg schildersdoek. De schilder wil orde scheppen, zoals de schrijver. De gasten verliezen hun aandacht. Janet ziet dat het bruidspaar haar haat, omdat ze de illusie van voorbestemming heeft ontkracht. Kollaard heeft het goed voorbereid: de bruid heeft allang haar meisjesachtigheid verloren. Ze heeft Janet ook niet herkend. De bruidegom is ‘dodelijk saai’ en onbenullig. Ze zouden misschien Trumpstemmers kunnen zijn.

Wat is er met de Verlichting gebeurd? Volgens Karl Popper is optimisme een morele plicht. De Israëlische fysicus David Deutsch schreef Principle of Optimism. Vervolgens vertelt Sander Kollaard over de optimistische perioden in onze geschiedenis, van de Grieken naar de Renaissance, de Verlichting, de stichting van de V.S. Het is duidelijk dat met Trump daar een einde aan komt.

De vrouw in het ziekenhuis heeft jonge kinderen. Hoe moet het verder met hen nu de chaos in haar lichaam heeft toegeslagen? Hoe heeft Janet de emmer met specie op haar hoofd gekregen? Sander Kollaard vertelt over een idiote en toch begrijpelijke cascade van gebeurtenissen. Is die emmer voorbestemd? Natuurlijk niet. Wat doet een schrijver? Hij maakt orde van de chaos, omdat we niet kunnen leven zonder betekenis. Wat doet een schilder? Wat deed de jonge Fabian – Janet noemt hem Fabel – voor het doek van Asselijns? Hij weet het niet. Janet is sindsdien verliefd op de jongen.

Tenslotte reist ze naar Lyon, naar het atelier van de schilder. Ze wordt ontvangen als een bekende, gaat met een geopende fles wijn in het atelier zitten, waar Fabian schildert. Hij ziet haar niet, is geconcentreerd. Janet begrijpt voor het eerst dat hij naar een leeg doek kijkt ‘en de eindeloze mogelijkheden die dat doek in zich droeg.’

Sander Kollaard heeft geen plan bij het maken van een verhaal, maar bij het nalezen van de eerste tekst gaat hij componeren en komt tot een uitgebalanceerd, spannend verhaal, waarin precies staat wat hij vindt van de wereld.

Van Oorschot heeft de eerdere verhalen van Kollaard opnieuw uitgegeven in een stevig boek van 427 bladzijden: Onmiddellijke terugkeer van uw geliefde (2012), Levensberichten (2018), Verspreide verhalen, essays en ander werk, onder de titel De laatste dag van de koning.

Een belangrijk motief is de raadselachtigheid van bewustzijn, van stemmingen, van de wereld die plotseling vreemd is, van weglekkende vreugde, van komende somberheid, van de universele onverschilligheid. We betekenen niets, maar we maken onze betekenis in de verhalen die we scheppen en lezen. De lezer is net zo belangrijk als de schrijver. Kollaard schrijft als optimist: voor een schrijver ligt de toekomst altijd open. De taal brengt helderheid en in die helderheid wordt de lezer opgetild. Goede literatuur is ten diepste altijd autobiografie en dat geldt ook voor de lezer: het verhaal geeft toegang tot wie en wat hij of zij is.

Remco Ekkers

Sander Kollaard – De laatste dag van de koning, Van Oorschot, Amsterdam. 427 blz. € 29,50.