De afgesneden randen van het tableau van onze vriendschap

Het zal niemand zijn ontgaan dat in Afghanistan de Taliban met veel geweld de ruimte inneemt die de VN en NAVO achter zich hebben gelaten. Niels Roelen heeft de Koninklijke Militaire Academie (KMA) doorlopen en werd destijds diverse keren als majoor in het Nederlandse leger naar deze brandhaard uitgezonden.

Het schrijven is Roelen niet vreemd; over de missie in Uruzgan hield hij voor defensie een weblog bij, werkte mee aan een aantal verhalenbundels en schreef artikelen voor diverse kranten en tijdschriften. Na vijfentwintig jaar gediend te hebben, is hij fulltime schrijver geworden. Daarnaast geeft hij trainingen en lezingen op het gebied van Leiderschap. Over zijn ervaringen schreef hij eerder Soldaat in Uruzgan en Leven na Uruzgan, waarin hij op rauwe en indringende wijze verslag doet van de trainingen, voorbereidingen en doelstelling van de missies, de lamgeslagen, desolate bevolking, het werken onder continue dreiging en extreme druk, en in het bijzonder over de psychische belasting van de militairen. Met zijn romandebuut Zwarte vogel slaat Roelen een andere ‘schrijversweg’ in, door de overstap te maken naar fictie.

Olav van Bergen en Immo van der Kammen leren elkaar kennen op de KMA, waar ze beiden fanatiek lid worden van de roeivereniging. Tot het moment dat ze allebei uitgezonden worden, trekken de vrienden dagelijks met elkaar op. Een zeer verschillende missie valt het hen ten deel. Olav is een jaar bezig met de voorbereiding op het vertrek van een VN-missie naar Cyprus.

Mijn VN-toelage maakt die zes maanden vooral tot een riant betaalde vakantie. In feite zijn we kinderjuffen die voorkomen dat de Turken en de Grieken elkaar in de haren vliegen. In de weekenden barbecueën we met de Argentijnen en gaan de soldaten die geen dienst hebben naar het strand om te surfen of te zeilen. Een aantal haalt vandaag zelfs zijn duikbrevet.

Wanneer de NAVO begin 1999 een luchtoffensief opent in Kosovo, staat de eenheid van Immo wekenlang in opperste paraatheid en wacht op het moment van uitzending. Zijn ervaringen aldaar zijn echter van een geheel andere orde, maar er is te weinig tijd om zijn hart te luchten en volgens de berichten vergaat het hem goed.

Hij heeft het niet over de regelmatige afrekeningen onder de bevolking, over het besluit van de NAVO om vijf of minder mensen die in een gat bij elkaar liggen niet te zien als een massagraf, maar gewoon als doorsnee criminaliteit. Het zijn geen onderwerpen die je aankaart als je maximaal twee minuten per week naar huis mag bellen met een bakelieten telefoon achter in een oude varkensschuur.

Bij thuiskomst blijken de verschillen tussen hen onverenigbaar groot te zijn. Olav heeft zijn zaakjes op orde, trouwt en krijgt een zoon, doch Immo blijft malen over die vermaledijde oorlog, blijkt niet bestand te zijn tegen de traumatische ervaringen. Sinds zijn terugkeer zit zijn hoofd vol ‘met rook uit Kosovo. Die oorlogssmog vertroebelt zijn kijk op de wereld. Hij wil het er niet over hebben en toch komt het af en toe in gilles-de-la-touretteflarden naar buiten.’ Zijn onvermogen om de gebeurtenissen te bolwerken leidt tot PTSS en psychoses. Desondanks mijdt hij ostentatief de geboden zorg, is niet medicatietrouw en vertoont ontremd gedrag. Uiteindelijk wordt hij opgenomen op een gesloten afdeling van een psychiatrisch ziekenhuis, om vervolgens weer te ontsnappen.

Een aantal gewelddadige voorvallen leiden ertoe dat hij met justitie te maken krijgt en ten langen leste een gevangenisstraf uit moet zitten. Hierdoor komt hun vriendschap behoorlijk op scherp te staan en wordt de afstand tussen hen letterlijk en figuurlijk groter. Beiden moeten werken aan hun eigen catharsis en elkaar hun kwetsbare wang toe te keren.

Het centrale thema is de vraag of een jarenlange, onvoorwaardelijke kameraadschap met wederzijds vertrouwen, bestand is tegen deze druk en of die nog wel hersteld kan worden. Met name Olav zit gevoelsmatig danig in een spagaat en zal vanuit die positie moeten onderzoeken of hij over zijn eigen schaduw heen kan springen. Hoe loyaal kan men aan de ander blijven in dergelijke ontwrichtende omstandigheden? Waar de vriendschap hen eerst in de weg zit, zou diezelfde vriendschap uiteindelijk ook de redding voor Immo kunnen zijn. ‘De afgesneden randen van het tableau van onze vriendschap schuif ik ook nu vakkundig onder het tapijt.’

Roelen heeft het rustig opgebouwde verhaal diverse lagen gegeven; speelt creatief met de chronologie, waardoor het verhaal vanuit het heden en verschillende flashbacks wordt opgebouwd. Vanuit het perspectief van Olav leidt de auteur de lezer door het verhaal; zijn gedachten, boosheid, verdriet en wanhoop. Een intens en zeer geloofwaardig verhaal waarin Roelen, zonder het te verknoeien met macho taalgebruik en alfagedrag, het gedrag en de misstappen van van een getraumatiseerd man met mededogen en empathie beschrijft. Toch houden de nuchtere toon en de humor het licht genoeg en, ondanks het navrante onderwerp, blijft sentimentaliteit gelukkig achterwege.

Marjon Nooij

Niels Roelen – Zwarte vogel. Volt, Amsterdam. 240 blz. € 21,99