03/03/2022

‘De granaten jankten een stervensmooie liefde’

Misschien ontstaat juist op het slagveld de mooiste poëzie, daar waar de mens – in welk opzicht dan ook – in het nauw gedreven wordt, omdat dat de plek is waar de taal die de hele dag gebruikt wordt, tekortschiet, en de behoefte ontstaat de grenzen ervan te verleggen om het onnoemelijke te vangen. Guillaume Apollinaire schreef een groot deel van zijn gedichten in de loopgraven, tussen 1914 en 1918. Het is bijna niet voor te stellen hoe dat gegaan moet zijn, in de modder en verrotting, tussen de kadavers. Hij was zich volkomen bewust van de risico’s, en schreef naar zijn geliefden brieven, waaraan hij vaak gedichten toevoegde. Ook kreeg hij toestemming om zijn poëzie te bundelen met behulp van de stencilmachine van het leger. De schitterende vertaling van Kiki Coumans is nu, naast de oorspronkelijke tekst, te lezen in De nacht is zo mooi met zijn koerende kogels.

Er zou een ander woord moeten bestaan voor het vertalen van poëzie. Een goede vertaling is veeleer een ‘herschepping’. Neem de regel waaraan de titel is ontleend: ‘Cette nuit est si belle où la balle roucoule’. Coumans vertaalt deze met ‘Deze nacht is zo mooi met zijn koerende kogels’. Het stafrijm in ‘belle’ en ‘balle’ vertaalt Coumans met de assonantie van ‘mooi’ en ‘kogels’. Het stafrijm zit in het Nederlands op een andere plek, namelijk bij de ‘koerende kogels’. In het Frans zijn die twee ook verbonden, maar dan door ‘le’, aan het einde van de twee woorden ‘balle roucoule’. De ‘koerende kogels’ passen daarnaast mooi bij het Franse ‘roucoule’, waarbij de herhaling van klank al in het woord zelf zit. De klankvondst wordt nog eens versterkt door het woord dat er niet staat, ‘vogels’, maar dat rijmt op ‘kogels’ en inhoudelijk geassocieerd wordt met het koeren van duiven. Opvallend is dat het ritme van beide regels nagenoeg overeenkomt. Met andere woorden: Coumans heeft een nieuwe combinatie van klankovereenkomsten gevonden die de oorspronkelijke tekst rechtdoet en tegelijkertijd ontstijgt. Vakmanschap heet dat. Daarom is het zo’n feest dat beide versies naast elkaar staan.

In de bundel zijn diverse beeldgedichten opgenomen, waarbij de typografie de inhoud versterkt, zoals het gedicht in de vorm van de Eiffeltoren, dat gaat over de tong die de mond van Parijs zal blijven uitsteken naar de Duitsers. Doordat je in rap tempo van boven naar beneden leest, heb je tegelijkertijd de ervaring van een tong die zich uitrolt. De kracht van de oorspronkelijke tekst zit niet alleen in het plezier dat ervan afspat, maar ook in het besef dat deze poëzie in gruwelijke omstandigheden tot stand is gekomen.

Apollinaire verbindt voortdurend de oorlog met liefde en schoonheid. In ‘Wonder van de oorlog’ beschrijft hij de lichtflitsen in de nacht:

Zijn poëzie is onverschrokken. Soms lijkt zij haast een lofzang op de oorlog, waarin hij de opstelling van het zware geschut met cimbalen vergelijkt en de soldaten met dolverliefde cherubijnen, of met een fonkelend halssnoer van Frankrijk in bloedmooie kleuren. De dichter was halverwege de dertig toen hij zich in de loopgraven bevond. Hij heeft vijftien á zestien maanden in het leger doorgebracht, waarvan elf aan het front. In zijn vaak fragmentarische gedichten zie je de weerslag van dat onzekere bestaan: het voortdurende gevaar, de viezigheid van de loopgraven, het missen van de liefde. Tegelijkertijd zie je zijn drang tot vernieuwing van de poëzie: niet alleen in de typografie, het weglaten van interpunctie en het loslaten van complete zinnen, maar ook in de inhoud, waarin hij de technologische vernieuwingen bezingt: auto’s, bussen, maar ook de granaten, het prikkeldraad en het gifgas.

Behalve voor de oorlog heeft de dichter ook aandacht voor de natuur met haar boomkikkers, kikvorsen, padden, klaprozen en sperwers. Zijn poëzie raakt het diepst waar hij deze verbindt met de oorlog, de geliefde en uiteindelijk het hele universum: