Drie essays van Peter Handke heruitgegeven

Begin jaren 1990 publiceerde uitgeverij De Prom enkele essays van Peter Handke, de Oostenrijkse auteur die in 2019 tot verrassing van menigeen de Nobelprijs voor Literatuur mocht ontvangen, omdat Handke nogal eens controversiële standpunten over literatuur en politiek had ingenomen. Nu, dertig jaar later, brengt uitgeverij Koppernik drie essays opnieuw uit in evenzovele, in klein formaat mooi vormgegeven deeltjes.

In Essay over de moeheid onderzoekt Handke verschillende vormen van moe zijn, voornamelijk aan de hand van eigen herinneringen, met als doel kenmerken en oorzaken op het spoor te komen van die ene vorm van ernstige vermoeidheid, die wonderlijk genoeg sterke luciditeit bewerkstelligt, of daar in elk geval mee gepaard gaat, die veel sterker lijkt te zijn dan wat je geest in uitgeruste toestand vermag.

In Essay over de geslaagde dag vraagt Handke zich af aan welke criteria een dag moet hebben voldaan, wil hij erop terugkijken als een geslaagde dag. Dat lijkt een nogal triviaal thema en is het ook als je het in zijn algemeenheid opvat, maar toegespitst op de dagelijkse activiteit van Handke’s schrijverschap krijgt het wel degelijk reliëf. En ook enige humor trouwens, bewerkstelligt door perspectivische verdubbeling: Handke die hoopt dat de hem deels nog onbekende voorwaarden vervuld zullen worden voor het slagen van de dag, opdat hij zijn beoogde essay over de geslaagde dag in de steigers kan zetten.

Met 110 bladzijden is Essay over de jukebox het langste van de drie. Handke, geboren in 1942, beleefde zijn adolescentie tijdens de jaren waarin de Amerikaanse jukebox zich een plek verwierf in menig café en danszaaltje. Uit zijn luidsprekers klonken evergreens en de hits van de vroege rock and roll, die de publieke omroepen veelal nog weigerden uit te zenden. Handke hoorde de eerste hits van The Beatles uit de klankkast komen van een prachtige Wurlitzer, een ervaring die hij nooit meer zou vergeten.

Dit essay lijkt in het begin helemaal niet over jukeboxen te gaan, want Handke beschrijft een winterse busreis door Spanje, op weg naar Soria, een tamelijk troosteloos Catalaans stadje, waar een koude wind doorheen blaast. De suggestie dat hij een plek zocht waar niets het schrijven aan een tekst in de weg zou staan blijft overeind, maar een tweede motief dient zich aan als het woord jukebox valt, dat het thema blijkt van de tekst die hij voor ogen heeft. In de jaren zeventig van de vorige eeuw begonnen jukeboxen te verdwijnen uit de café’s en de danszaaltjes, in de jaren tachtig waren ze al zeldzaam en sindsdien zie je ze alleen nog op veilingen van collector’s items. Maar Soria is zo’n stadje waar het woeden van de wereld zich pas tien, twintig jaar later laat gelden dan elders, misschien dat daar, in een van de vele bars en café’s met hun publiek van oude mannen nog eentje staat, met de 45-toerenplaatjes met hits van de jaren zestig er nog in. En als hij echt geluk heeft, dan is het zelfs een heuse Wurlitzer.

Zodra de jukebox in het essay is geïntroduceerd, draagt Handke allerlei weetjes over deze muziekmachine aan en vertelt hij hoe hij er als jongeman door werd betoverd in de jaren vijftig en zestig. Maar net als in de andere twee essays gaat het ook over de denk- en schrijfprocessen van de totstandkoming van de tekst.
Handke’s stijl suggereert dat hij, schrijvend aan een zin, opwellende herinneringen en associaties als bijzinnen bij- of tussenvoegt. Maar als je zo’n lange, samengestelde zin nog eens leest, merk je dat die qua logische samenhang, ritme en uitdrukkingskracht helemaal klopt. Aan wat spontaan tot stand gekomen lijkt, is veel literair constructiewerk te pas gekomen, dat kan niet anders. Essay over de jukebox bevat daar, onbedoeld naar ik aanneem, een indirecte aanwijzing voor. Handke schrijft dit essay in zijn tochtige hotelkamertje aan een tafeltje bij een raam. Papier, potloden en een vlakgom, meer heeft hij niet nodig. Of toch wel: een puntenslijper natuurlijk. Buiten, op de bodem onder het raam, hoopt zich langzaam het slijpsel op, terwijl de vlakgom kleiner wordt en verkleurt door het grafiet. Aan dat raam is lang harde, literaire arbeid verricht.

Hans van der Heijde

Peter Handke – Essay over de moeheid, Essay over de geslaagde dag en Essay over de jukebox. Vertaald door Hans Hom. Koppernik, Amsterdam. Omvang respectievelijk 70, 76 en 110 blz. Prijs per deel € 10.

Afbeelding: Screenshot Youtube