Een stad opereren

Naar aanleiding van Jeruzalem werd Gonçalo M. Tavares als een moderne Kafka omschreven. Afgezien van de neiging van recensenten om een allegorie of een verhaal zonder duidelijke ‘moraal’ al snel als Kafkaësk te omschrijven, is het in het geval van Tavares misschien niet zo gek om van een Kafkaësk schrijver te spreken; hij is in ieder geval even meedogenloos. In Leren bidden in het tijdperk van de techniek is hoofdpersoon Lenz Buchmann een proefkonijn in het universum van de schrijver.

Voor chirurg Lenz Buchmann (vernoemd naar de dichters Lenz en Büchner) is het een kleine stap van geneeskunde naar de politiek. In de geneeskunde genees je een lichaam en in de politiek een groter organisme. Met veel succes opereerde hij mensen, maar het geeft hem geen voldoening meer. ‘Hij was het beu om met individuele mensen te maken te hebben en zelf een individueel mens te zijn; dat was niet zijn niveau; hij wilde een complete stad opereren en niet enkel één onbeduidend mensje.’ Lenz verdeelt burgers onder in zwakke en sterke mensen volgens een logica waarin ieder spoor van empathie ontbreekt. Hij wordt lid van een politieke partij (de Partij) en komt al snel in de top van de organisatie terecht.

In de wereld van Lenz is bijna iedere medeburger minderwaardig. De meeste mensen rommelen maar wat aan omdat ze het te goed hebben, denkt hij. Alleen als er een storm opsteekt ‘bidden ze en vergrendelen ze hun deuren.’ Iedereen leeft comfortabel, is niet meer bang, en wordt onverschillig en dat is gevaarlijk voor een politicus want onverschilligheid valt niet te mobiliseren. Er moet -soms kunstmatig- angst in het spel gebracht worden om mensen in beweging te krijgen. Lenz heeft dit begrepen. Samen met de voorzitter van de Partij beraamt hij daarom een bomaanslag. Het knappe (en Kafkaëske) van Leren bidden in het tijdperk van de techniek is dat Tavares je voortdurend in het onzekere laat over de betekenis van het verhaal. Lenz is te grotesk om een realistisch personage roman te kunnen zijn en het verhaal is te dubbelzinnig voor een allegorie.

Maar dan wordt Lenz zelf ziek en moet hij zijn functie neerleggen. Ziekte is moeilijk te verenigen met de levensvisie van Lenz. Maar zelfs tijdens een vernederend ziekbed waarin hij overgeleverd wordt aan anderen, blijft Lenz vasthouden aan zijn theorieën en overtuigingen. Leren bidden in het tijdperk van de techniek is een indrukwekkende roman en dat komt voornamelijk doordat het verhaal voor het grootste gedeelte bestaat uit de gruwelijke gedachten van Lenz. In volzinnen laat Tavares zien hoe Lenz met zijn (actuele) instrumentele levensvisie logischerwijs tot zijn theorie over een zwak en een sterk mens kan komen. En hoe gruwelijk logisch vooral het kwaad dan is.

Rieuwert Krol

Gonçalo M. Tavares – Leren bidden in het tijdperk van de techniek. Querido, Amsterdam, 282 blz. € 19,95.