Indringende scènes uit Oekraïense levens

Op Oudejaarsdag wordt Lena Romanovna bij haar ouders geroepen. Ze krijgt een envelop met een dikke stapel roebelbiljetten in handen gedrukt, met de instructie die naar de arts van haar moeder te brengen.  ‘Met de beste wensen, mama denkt aan u,’ moet ze erbij zeggen. De kleine Lena kijkt in de envelop, hapt naar adem en beseft dat de arts die haar moeder al tijden behandelt, maar nooit van haar klachten afhelpt, een dief en een bedrieger is.

Alles moet mooi zijn aan de mens, de tweede roman van de Russisch-Duitse Sasha Marianna Salzmann, zit vol met dit soort indringende scènes. Scènes waarin je even heel dicht bij personages komt en hun ontgoocheling voelt. Scènes waaraan je merkt dat Salzmann ervaring heeft als toneelauteur en precies weet hoe je gevoelens tot leven kunt wekken zonder ze te benoemen.

Een roman met een enorme spankracht is Alles moet mooi zijn aan de mens. Salzmann schetst het leven van een aantal Oekraïns-Russische families tijdens het communisme in de jaren zeventig en tachtig, de chaos in de tijd van de perestrojka, hun vertrek naar Duitsland in de jaren negentig – tot en met de Russische inval in het onafhankelijke Oekraïne in 2014 en het leven van de gevluchte Oekraïners in Duitsland anno nu.

Zo chaotisch als de levens van de personages zijn, zo chaotisch is het boek ook. Salzmann gaat hink-stap-springend door de tijd, doet geen moeite personages te introduceren of ter inleiding decors te schilderen. Wie is er familie van wie? Met wie hebben we te maken en waar zijn we nu weer beland? Het duizelt je geregeld bij het lezen. Door de spitsvondigheid van de dialogen en de aforismen waarmee de personages elkaar om de oren slaan, blijf je echter doorlezen. Ook als je even weinig greep hebt op het verhaal, valt er veel te genieten.

Sasha Marianna Salzmann (1985) is een prominente stem in het Duitse literaire debat en werd overladen met prijzen en stipendia. Behalve als auteur is Salzmann actief als theatermaker en artistiek leider van een Berlijns theatergezelschap. Die populariteit is mede te danken aan het Salzmanns buitenstaanderschap. Net als in de rest van Salzmanns oeuvre krijgt het Duitse publiek in Alles moet mooi zijn aan de mens een spiegel voorgehouden. Bijvoorbeeld door een Oekraïense immigrante die over Duitsland zegt:

Het viel me op dat niemand met iemand anders gearmd liep, nauwelijks iemand liep met een andere persoon hand in hand, de afstanden tussen de voorbijgangers waren zo groot dat ik niet had kunnen zeggen wie bij wie hoorde.

Of over de Duitsers:

Als mensen die van alles meer hebben: meer tijd, meer geld, meer rust in hun leven, zeggen: minder is meer, wat is dat dan anders dan dat ze mensen zoals ik in hun gezicht spugen?

De worsteling van Oekraïense vluchtelingen om in hun draai te vinden in hun nieuwe vaderland lijkt een belangrijk thema in Alles moet mooi zijn aan de mens. Salzmann heeft er flink wat ruimte voor vrijgemaakt. Maar hoe nadrukkelijk de pogingen ook zijn, ze komen niet écht uit de verf. Daarvoor zijn de scènes die in Duitsland spelen te versnipperd en de personages onvoldoende uitgewerkt.

De scènes uit het leven onder het communisme behoren tot de indringendste in het boek. Je ziet door de ogen van de opgroeiende Lena hoe corrupt de gezondheidszorg in de communistische Sovjet-Unie is, hoe onmogelijk het is een goede studieplek te krijgen als je niet de juiste mensen kent en wat voor vreugdeloze levens mensen leiden als ze geen dromen kunnen waarmaken.

Ten tijde van de perestrojka werkt Lena zelf als arts en komen haar patiënten háár flessen cognac, horloges en televisietoestellen bezorgen in haar behandelkamer. Ze neemt de geschenken gelaten aan en leidt een relatief zorgeloos leven. En toch: zodra ze in de jaren negentig de kans krijgt, kiest ze voor een goed heenkomen in Duitsland. Want van de toekomst in Oekraïne verwacht ze weinig goeds.

Ralph Aarnout

Sasha Marianna Salzmann – Alles moet mooi zijn aan de mens. Vertaald door Goverdien Hauth-Grubben. Meridiaan, Amsterdam. 374 blz. € 24,99.

Sasha Marianna Salzmann is morgen een van de gasten op het Ilfu Festival in Utrecht.