Een Nederlander in Oekraïne

Miljoenen mensen sloegen op de vlucht toen in februari dit jaar Rusland Oekraïne binnenviel. Met bombardementen op burgerdoelen, martelingen en verkrachtingen was er ook nauwelijks reden om nog te blijven. Wie in Nederland woont, voelt zich voornamelijk machteloos, maar schrijver Jaap Scholten leeft in Hongarije en wordt gevraagd om een gezin op te pikken bij de Oekraïense grens. In Drie zakken dameskleding, twee cakes Kyiv en een sniper doet hij verslag van wat hij meemaakt.

In het voorwoord stelt Scholten aan een professor de vraag wat een kunstenaar moet doen in tijden van oorlog. Zijn antwoord: ‘Documenteren, documenteren, documenteren.’ Dat is ook wel nodig met de propagandaoorlog waarmee Rusland het Westen probeert te verdelen en waar vooral extreemrechtse groepen gevoelig voor zijn. De verhalen die Scholten optekent, tonen de barbaarsheid van de Russische troepen die hele dorpen uitmoorden. Dat wat je niet ziet op de Russische televisie.

Scholten doet meer dan documenteren. Nadat hij het gezin heeft opgehaald en ondergebracht zet hij zich in om helmen en kogelwerende vesten in te zamelen voor Oekraïne. Nadat het Russische leger teruggedrongen wordt, trekt Scholten zelf het gebied in en kan hij uit eerste hand optekenen hoe verwoestend de oorlog is.

Een speciale band krijgt Scholten met de Amerikaan Neal die als vrijwilliger naar Oekraïne ging. Scholten ontmoet hem als hij de grens overgaat en houdt contact met hem. Neal, een militair die eerder in Irak was ingezet door het Amerikaanse leger, kan zijn diensten bewijzen door als sniper hooggeplaatste militairen uit te schakelen. Scholten vraagt naar details, bijvoorbeeld naar wat je hoort als een kogel iemand raakt. ‘Het geluid alsof je met een honkbalknuppel op een ongekookte kalkoen slaat.’ Neal doodt niet alleen, hij redt ook een baby uit een ziekenhuis in Marioepol.

Scholten reflecteert – en daardoor wordt het geheel meer dan een logboek van een oorlog – ook op zijn eigen gedrag. De oorlog maakt in hem oude oerdriften los. Maar is hij niet als veel buitenlanders die voor een uitgebrande tank een selfie maken ‘als bewijs dat je erbij was, in de oorlog, deel uitmakend van de geschiedenis. Geleend heldendom.’ Dat zou zijn inzet tekortdoen. Hij helpt daadwerkelijk, al is het op kleine schaal, een bevolking die een jaar geleden nog een onbezorgde Kerst tegemoet ging. Dat is wellicht het meest beangstigende, dat alles binnen een paar maanden kapot gemaakt kan worden.

Coen Peppelenbos

Jaap Scholten – Drie zakken dameskleding, twee cakes Kyiv en een sniper. Atlas Contact, Amsterdam. 320 blz. € 24,99.

Deze recensie verscheen eerder in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 23 december 2022.