‘Lang leve Mexico, lang leven de onafhankelijkheid’

Soms heb je een boek nodig om een ander boek te kunnen lezen. In 2021 verscheen, bij de sympathieke uitgeverij Bananafish, het omvangrijke meesterwerk Berichten uit het keizerrijk van de Mexicaanse Cervantesprijs-winnaar Fernando del Paso. In dit meer dan duizend pagina’s tellende epos haalt een mentaal instabiele Charlotte van Saksen-Coburg, de dochter van de eerste Belgische koning Leopold I, herinneringen op aan hoe ze samen met haar man Maximiliaan, broer van de legendarische Habsburgse keizer Frans Josef I, een tijdlang keizerin van Mexico was. Maar wacht, denk je als lezer die misschien minder goed in de Mexicaanse geschiedenis is ingewijd: Wanneer is Mexico in godsnaam een keizerrijk geweest? En wat deden twee telgen uit grote Europese koningshuizen daar in godsnaam op de troon?

Edward Shawcross biedt met De laatste keizer van Mexico antwoorden op die vragen. Waar Del Paso je, met zijn naar Joyce gestileerde literaire taalbom, weinig houvast biedt, zet Shawcross de schaakstukken uiterst helder en secuur voor je op het bord en maakt inzichtelijk hoe deze absurde geschiedenis überhaupt heeft kunnen plaatsvinden. De hoofdrol is daarbij uiteraard weggelegd voor Maximiliaan, de naïeve, dromerige en veel modernere tegenhanger van zijn broer, die wel te porren was voor een avontuurtje in de zogenaamde nieuwe wereld. Maar ook de Franse keizer Napoleon III wilde maar al te graag een graantje meepikken. Omdat de verkozen Mexicaanse regering, onder president Benito Juárez, na een bloedige burgeroorlog enorme schulden bij Frankrijk had en omdat de VS, onder Abraham Lincoln, steeds meer democratie en liberalisme over de Amerikaanse continenten begon te verspreiden, leek het hem wel een goed idee om daar, aan de andere kant van de oceaan, een conservatief, Europees gezind koninkrijk te installeren. Samen met Charlotte, die zag hoe haar man in Wenen wegkwijnde en hem aanmoedigde meer actie te ondernemen, vormen deze drie figuren een gevaarlijke cocktail van naïviteit, opportuniteit en blinde ambitie, die haast alle negentiende eeuwse imperialistische ondernemingen zo typeert.

De kracht van Shawcross zijn boek is daarbij vooral dat hij de diversiteit binnen dit tijdsgewricht laat zien. Zo waren er in Mexico bijvoorbeeld behoorlijk wat vooraanstaande figuren die actief voor een monarchie met een Europese vorst pleiten. Zonder hun doorzettingsvermogen was Napoleon III waarschijnlijk zelfs nooit op het idee gekomen om een keizerrijk in Mexico te installeren. Ook had Maximiliaan daadwerkelijk het beste met zijn onderdanen voor. Hij voerde een uitermate liberaal en progressief beleid. Zo schafte lijfstraffen af, legde kinderarbeid aan banden, voerde lunchpauzes en vrije dagen in en haalde de banden aan met de oorspronkelijke, en vaak onderdrukte, bewoners van Mexico aan. Hij riep zelfs als eerste de overblijfselen van de Maya’s en de Azteken uit tot nationaal erfgoed en vond dat ze in ‘genialiteit’ in veel opzichten niet onderdeden voor wat er in Europa te vinden was. Het probleem daarbij is natuurlijk wel dat hij zichzelf altijd als legitieme vorst is blijven beschouwen en nooit tot het zelfinzicht is gekomen dat hij door een groot deel van de Mexicanen misschien wel als buitenlandse overheerser werd gezien. Dat, samen met zijn onvermogen om zijn beleid ook daadwerkelijk te implementeren en zijn rijk te consolideren, leidt uiteindelijk tot zijn onvermijdelijke ondergang.

Shawcross vertelt zijn relaas rechttoe rechtaan, zonder al te veel omwegen. Daarbij doet hij weinig aan duiding en plaatst de gebeurtenissen nauwelijks in bredere context en ontwikkelingen van de tijdsgeest. Ook lijkt hij meer oog te hebben voor zijn Europese hoofdrolspelers dan voor zijn Mexicaanse, waardoor deze Mexicaanse geschiedenis af en toe wel heel erg een Europese aangelegenheid lijkt. Maar deze rechtlijnigheid geeft dit geschiedenisboek hier en daar ook haast romanachtige kwaliteiten. Af en toe leef je haast even mee met Maximiliaan en al zijn ongeluk, voor je je weer beseft hoe absurd deze hele geschiedenis eigenlijk is en hoe gemakkelijk al dat bloedvergieten voorkomen had kunnen worden.

Jonathan van der Horst

Edward Shawcross – De laatste keizer van Mexico. Uit het Engels vertaald door Arian Verheij. Athenaeum – Polak & Van Gennep, Amsterdam. 360 blz. € 27,50.