Het materiaal waar helden van gemaakt worden

Heldendaden maken nog geen held. Dat doen massa- en sociale media. Die lijden aan het moedwillige misverstand dat wat ze ons voorschotelen alleen door ons begrepen en geapprecieerd kan worden als het is opgebouwd uit stereotypen en clichés. Zijn de aldus opgetrokken beelden van helden en hun daden geheel losgezongen van de werkelijkheid? Jammer dan voor de werkelijkheid.

In de roman De Held van Station Friedrichstrasse, van de Duitse auteur Maxim Leo, wordt Michael Hartung een held. Hartung, een man van laat middelbare leeftijd, kan het hoofd amper boven water houden als uitbater van een videotheek in een verlopen wijk in Berlijn. Hij verdrijft zijn verveling tijdens de lange uren van wachten op klanten met kijken naar oude Franse filmkomedies en naar de filmversie van Karl May’s De schat in het Zilvermeer. Lang geleden, begin jaren 1980, werkte hij, toen nog DDR-burger, bij de Oost-Berlijnse S-Bahn, met als standplaats Station Friedrichstrasse.

De S-Bahn – een (hoog) bovengronds stadsspoornet dat niet met wegen kruist – stamt uit de late negentiende eeuw, werd in de jaren 1920 geëlektrificeerd en is sindsdien, niettegenstaande allerhande modernisering, dezelfde aanblik blijven bieden (logo en kleuren de treinstellen zijn sinds 1930 niet veranderd).

Na 1945 werd het herstelde S-Bahn spoornetwerk gescheiden in een Oost- en een Westberlijns deel. Maar onderhoud en reparatie van treinstellen werd geheel uitgevoerd in werkplaatsen in de DDR. Speciaal voor dat doel werd na de bouw van De Muur tussen Oost en West een S-Bahnspoorverbinding operationeel gehouden, die ook het in Oost-Berlijn gelegen Station Friedrichstrasse aandeed. Een stalen wand schermde spoor en perron af van de rest van het station.

Tijdens een nachtdienst in 1983 kreeg Michael Hartung opdracht de beveiligingspin van het wissel naar dat spoor te verwijderen, opdat het wissel elektrisch kon worden omgezet. Dat gebeurde vaker: kennelijk was een treinstel onderweg van de werkplaats naar West-Berlijn. De pin brak en een deel viel in het wisselmechanisme, waardoor elektrisch terugzetten van het wissel niet lukt. Even later dendert de eerste Oost-Berlijnse S-Bahn trein van die dag met 127 passagiers in plaats van naar zijn bestemming in Oost-Berlijn naar West-Berlijn.

Vijfendertig jaar later krijgt een journalist, ene Landmann, lucht van die geschiedenis, zoekt Hartung op en componeert een tranen trekkend verhaal over een heldendaad en de vreselijke verhoren en de dwangarbeid die Hartung vervolgens moest ondergaan. Hij zet Hartung neer als de ideaaltypische held: zichzelf opofferend, zelf op geen enkele wijze profijt trekkend van zijn daad, bereid zelfs om vreselijke consequenties te dragen in de vorm van verhoren met marteling en jaren van dwangarbeid (Hartung was immers in Oost-Berlijn achtergebleven) en te bescheiden om nadien met zijn heldendom te koop te lopen.

In De held van Station Friedrichstrasse blaast Maxim Leo de viraal om zich heen grijpende mediahype vervolgens op tot een kolossale zeppelin. Hartung wordt nationale lieveling en Landmann koning van de Duitse onderzoeksjournalistiek. Dat doet Leo onderhoudend, met humor en met een paar verrassende ingrediënten in de vorm van intrigerende verslagen van stasi-veteranen. Maxim Leo werd in 1970 geboren in Oost-Berlijn, heeft dus twee decennia DDR in zijn vezels en zal daarna vast nog lang als Ossi bestempeld zijn. De prikkelendste passages in deze roman betreffen de attitude van Wessi’s jegens Ossi’s (overigens zonder dat die aanduidingen vallen) en de stereotiepe misverstanden van West-Duitsers over allerlei aspecten van het leven in de DDR. Maar tegen die achtergrond is het dan wel weer raar dat Leo voor de slimme, maar immorele Landmann en voor diens gewelddadige onderwereldbroer een Kazachstaans-Volksduitse immigrantenachtergrond heeft bedacht.

De vraag die mij al in de eerste hoofdstukken bekroop was natuurlijk of zich werkelijk zo’n Republikflucht per S-Bahn heeft voorgedaan. Het antwoord vinden was niet moeilijk. Het is meermalen gepoogd en ook een aantal keren geslaagd. Maar een heel treinstel met alle passagiers naar het Westen laten rijden is maar één keer geprobeerd. In 1983 kaapte een bewapende man – nou ja, bewapend met een luchtbuks – een trein en dwong de machiniste om door te rijden van Station Friedrichstrasse naar West-Berlijn. Zijn poging was tot mislukken gedoemd omdat het baanvak waar de trein op reed nog voor de grens eindigde met een stootblok.

Maar de paralellel met Maxim Leo’s versie is duidelijk: in beide gevallen gaat het om passagiers die van niks weten en waarvan vele redenen zullen hebben gehad om de DDR niet pardoes te willen verlaten zonder ook maar iets te hebben geregeld. Leo laat in zijn roman van de 127 maar 6 kiezen voor het Westen, de anderen keren direct terug. En Hartung? Voor hem heeft Leo een klassiek catharsis bedacht.

Hans van der Heijde

Maxim Leo – De held van station Friedrichstrasse. Vertaling Jeannet Dekker. Signatuur, Amsterdam. 250 blz. € 23,99.