Het gevaar is geweken

Het was een lange, gevaarlijke tocht. We vervoerden de koffer op een fiets. Aan het stuur hingen volgepropte tassen. Bomscherven en mitrailleurkogels vlogen over onze hoofden. Soms werd er iemand getroffen; dan bleef er een groepje achter. Vlak bij de Belgische grens vonden wij bij boeren onderdak. Na twee dagen zagen wij de bezettingstroepen al over de landweg rijden en enkele uren later trokken de evacués weer naar de stad terug.
‘Het gevaar is geweken,’ kwam een stadgenoot ons vertellen en wij gingen mee.
Thuis was alles nog zoals wij het verlaten hadden. De tafel stond nog gedekt. Alleen de klok was stil blijven staan. Mijn moeder gooide onmiddellijk de ramen open. Aan de overkant hing een vrouw haar dekens over het balkon. Ergens anders klopte iemand zijn kleden uit alsof er niets gebeurd was.

Zo beschreef Marga Minco in Het bittere kruid het begin van de Tweede Wereldoorlog. In anderhalve alinea liet zij zien hoe oorlogsgeweld het dagelijks leven verstoort en hoe veerkrachtig dat dagelijks leven daarop aanvankelijk lijkt te kunnen reageren. Die veerkracht blijft in het hele verhaal de boventoon voeren. Ook als duidelijk wordt dat de bezetter bezig is met een onvoorstelbare genocide waarvan de ik-figuur en haar familieleden het slachtoffer dreigen te worden.

In kleine hoofdstukken schetst Minco de gebeurtenissen. De dames in het gezin naaien gele sterren op de kleding en beijveren zich dat zo netjes mogelijk te doen. De familie laat zich portretteren bij een portretfotograaf die iedereen voor de foto laat lachen naar zijn hand. Samen met haar broer koopt de ik-figuur rode kampeerbekers voor onderweg tijdens de reis naar het oosten. Ze zoekt onbesuisd haar ouders op nadat die zijn ondergebracht in het getto in Amsterdam.

Maar ondertussen verdwijnen de eerste mensen. De zus van de ik-figuur wordt als eerste opgepakt. Dan worden haar ouders meegenomen uit het huis in Amsterdam. Op het station worden vervolgens haar broer en zijn vrouw aangehouden. De ik-figuur blijft alleen achter en zwerft enige tijd over het platteland langs verschillende onderduikadressen met een vals persoonsbewijs en een grote tas met geld die langzaam leeg raakt.

Meesterlijk is de ingetogen manier waarop Marga Minco alles wat er in het verhaal gebeurt beschrijft. Het voltrekt zich steeds onder de schuldeloze hemel die zich welft boven de Hollandse steden en landerijen. Of het nu het afvoeren van mensen is in een overvalwagen, het blonderen van haren met waterstofperoxide, of een tol die wordt geplet onder de wielen van een vrachtwagen, tot groot verdriet van het kind dat ermee aan het spelen was. Terwijl de wereld om haar heen steeds waanzinniger trekken gaat vertonen, blijft de ik-figuur deze ondergaan, met haar scherpe waarnemingsvermogen dat haar in staat stelt om het oordelen achterwege te laten. De emotieloze zinnen krassen in de ziel van de lezer en missen daarmee hun uitwerking niet.

Het bittere kruid verscheen in 1957 en was Marga Minco’s debuut. In januari 2019 nog werd de 64e druk uitgegeven. De kleine kroniek is met haar bescheiden omvang een tijdloze klassieker gebleken die haar geestelijk moeder nog meerdere decennia zal overleven.

Ronald Ohlsen

Marga Minco – Het bittere kruid. Prometheus, Amsterdam. 96 blz. € 15,99.

(Het boek is op dit moment in herdruk en wordt vanaf volgende week weer geleverd.)