De spanning die ons voortdrijft

Een gevoel van verlangen kennen we allemaal. Naar nieuwe schoenen, rust, geluk. In zijn essay Verlangen opnieuw zoekt Ben Schomakers naar het diepere, onderliggende verlangen. Kent verlangen een oorsprong en op welke manier geeft het ons leven vorm?

Filosoof en classicus Schomakers begint en eindigt zijn essay met de metafoor van een sneeuwrivier. Misschien, zegt hij, is ons leven te vergelijken met een sneeuwrivier. Er is iets, een kern, zoals de sneeuwhoed op een berg. De werkelijkheid brengt de kern in beweging, laat hem smelten, stromen, geeft zijn loop vorm. De stroom is woelig, veranderlijk, sleept spullen met zich mee – jazeker. Maar ze stroomt. Niet in een rechte lijn, niet zonder zich naar het landschap te voegen, maar het water laat zich nergens door tegenhouden. Dat is wat de rivier wil, dat is haar verlangen: stromen.

In deze metafoor zit de spanning besloten die Schomakers ziet als ons fundamentele verlangen. Om deze spanning te begrijpen begint de auteur bij het gedachtegoed van Aristoteles (384 v.Chr. – 322 v.Chr.). Volgens Aristoteles verlangt de mens naar geluk (eudaimonia) en het hoogste geluk is volgens hem filosoferen. Filosoferen is bij uitstek een naar binnen gekeerde activiteit, legt Schomakers uit, waarvoor we autarkisch moeten zijn, ‘dat wil zeggen onafhankelijk van anderen, baas over wat we doen, het middelpunt daarvan, en vrij van andere vragen en andere drang die bij het sociale leven horen en die we daarom toch als zwaar en onvrij makend ervaren.’

De auteur twijfelt er terecht aan of een volledig autarkisch leven daadwerkelijk het meest bevredigend is. Er is toch ook zoiets als liefde? Liefde is het tegenovergestelde van autarkie. Je hebt er altijd een ander voor nodig die niet in je hoofd leeft, maar daarbuiten. Ze ontregelt je, doet een beroep op je, valt je autonomie aan. Volgens Schomakers verlangen we zowel naar autarkie als naar liefde. En het fundamentele verlangen is niet om beide verlangens samen te laten smelten – nee, het is ons juist om die spanning te doen. De spanning drijft ons voort, zorgt ervoor dat we constant in beweging blijven, ons ontwikkelen. Zoals een sneeuwrivier. Misschien, poogt Schomakers zelfs, verheerlijkte Aristoteles de autarkie wel omdat hij de liefde niet kon vinden. En was zijn poging anderen te overtuigen van zijn hoogste geluk, juist een bewijs van zijn drang naar liefde.

Verlangen opnieuw is een essay waarin je samen met Schomakers zoekt naar het fundamentele verlangen. Waar hij op de ene pagina de definitie gevonden lijkt te hebben, wijst hij haar op de volgende weer af. Je hebt vaak het gevoel bepaalde conclusies al gelezen te hebben, maar eigenlijk schaaft hij ze steeds een beetje bij, tot ze precies zeggen wat ze moeten zeggen. Uiteindelijk komt de auteur min of meer tot een definitie van ons fundamentele verlangen, maar die is niet absoluut. Ze voelt als een uitnodiging om zelf verder te denken. Daarom is een recensie van dit boek al gauw bedrieglijk: als recensent wil ik het verhaal rond maken, compleet. Terwijl dit prikkelende essay in feite wordt afgesloten met een vraagteken. Maar het is een gericht vraagteken: het abstracte begrip ‘verlangen’ is door Schomakers teruggesnoeid tot zijn puurste vorm.

Ben Schomakers, Verlangen opnieuw. Over Aristoteles, liefde en echtheid, Uitgeverij Boom, 192 blz. € 22,90.

(Deze recensie verscheen eerder in de Boekenkrant Filosofie van april 2023)