‘Je kunt nog beter een ski-school in tropisch Afrika beginnen dan in dit land toneelstukken gaan schrijven,’ klaagde Willem Frederik Hermans in 1970 tegen Ischa Meijer. Met deze uitspraak refereerde de schrijver aan de pech die hem achtervolgde bij het op de planken, op het filmdoek of op het televisiescherm brengen van zijn werk. 

Er was altijd gedoe – werd een ingezonden toneeltekst niet simpelweg afgewezen (Dutch Comfort), dan werd een televisiespel niet uitgezonden omdat Hermans suggereerde dat prins Bernhard betrokken was geweest bij verraad (King Kong), was een roman (De donkere kamer van Damocles) verfilmd, dan werd distributie van de film (Als twee druppels water) door de financier ervan (Freddy Heineken) stilgelegd omdat het uit was tussen hem en de hoofdrolspeelster (Nan Los). Altijd wat.

Van de 24 delen omspannende Volledige Werken is maar één deel gewijd aan teksten die Hermans speciaal voor film en theater schreef. Wel werden verhalen bewerkt, zoals De elektriseermachine van Wimshurst (in 1978 verfilmd door Erik van Zuylen) en Het behouden huis (solotoneel door Ivonne Lex in 1985) en nu wordt Paranoia hernomen, een toneelstuk naar de gelijknamige novelle (1948), het regiedebuut van Inge-Vera Lipsius.

De voorstelling werd gemaakt ter gelegenheid van Hermans’ honderdste geboortejaar en werd in het najaar van 2022 voor het eerst opgevoerd in de kamer van een Amsterdams grachtenpand. De thrillerachtige bewerking van Paranoia stelt vragen als: hoe leven we met geweld?

Op hetzelfde adres (The Merchant House, Herengracht 254, Amsterdam) is het toneelstuk op 6, 7 en 8 oktober opnieuw te zien.

Inge-Vera Lipsius vertelt over de voorstelling: ’Toen ik de novelle Paranoia voor het eerst las, dacht ik meteen dat het voor het toneel zou kunnen worden bewerkt. Ik heb op de Universiteit van Cambridge literatuur gestudeerd (en daarnaast ook veel theater op de universiteit gedaan) en daarvoor in Amsterdam op het Barlaeus Gymnasium gezeten, waar Hermans natuurlijk ook op zat… dus dan is de link met Hermans gauw duidelijk. Ik hield altijd erg van literatuur, en schreef zelf ook veel, en toen ik op het Barlaeus de bundel Paranoia las, was ik er meteen weg van.

Het idee er een voorstelling van te maken, is mij tien jaar lang bijgebleven. Toen ik vorig jaar zocht naar een voorstelling om in The Merchant House op te voeren, dacht ik er opnieuw aan. De novelle speelt zich namelijk ook af in een grachtenpand in Amsterdam (het pand aan de Amstel waar Hermans na de oorlog zelf met zijn vriendin woonde).

We spelen het zo dat het publiek in de kamer van de hoofdpersoon zit, en als het ware ook in zijn hoofd. Er is namelijk schemerlicht, met hoorspelachtige geluiden. Vorig jaar hebben we de voorstelling voor het eerst opgevoerd voor een uitverkocht en erg enthousiast publiek, en vandaar dus deze herneming.

Wat mij op de eerste plaats aansprak was de intens claustrofobische sfeer, en hoe Hermans dat met zijn prachtige, beeldende taal en metaforen wist neer te zetten. Dit was voor mij direct heel theatraal: dat de novelle zich voornamelijk op één, heel sterk atmosferische locatie afspeelde, dat het ging om hoe de verhoudingen tussen de hoofdpersoon en de anderen om zich heen op die ene locatie werden aangetast, en dat het zulke sterke emoties in mij opriep toen ik het las.

De novelle gaat namelijk over een jongen die een schuldcomplex heeft omdat hij geen actieve rol heeft kunnen spelen in de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog geeft hij zichzelf de rol van een ontvluchte SS’er en sluit hij zich op in zijn kamer omdat hij denkt dat er op hem gejaagd wordt. 

Toen ik de toneelbewerking aan het Hermans instituut en De Bezige Bij had voorgelegd, had ik het erover dat mensen zich – vanwege de recente lockdowns en verplichte isolatie – gemakkelijk in de claustrofobie van de voorstelling zouden kunnen inleven. Maar vlak daarna brak de oorlog in Oekraïne uit en toen kon de novelle eigenlijk niet relevanter worden.’

Kaarten online: www.merchanthouse.nl/paranoia

Speeltijden: vrijdag 6 oktober, 19:45 & 21:45 u, zaterdag 7 oktober, 19:45 u,
zondag 8 oktober, 19:45 u.

The Merchant House, Herengracht 254, Amsterdam