Door de mazen van het net

Het gebeurt niet zo heel vaak meer, maar af en toe krijgt een boek dat in een vreemde taal is geschreven jaren na de oorspronkelijke uitgave alsnog een Nederlandse publicatie, vaak op voorspraak van een bevlogen literaire vertaler. Denk bijvoorbeeld aan Stoner, de roman van John Williams die uit 1966 dateert, en nog maar sinds enkele jaren in het Nederlands beschikbaar is. Nu is er dus ook Gevechten in de woestijn, een roman – of novelle, want het is een vrij dun boekje – van de Mexicaan José Emilio Pacheco (1939-2014). Afgezien van een paar hispanisten zijn er maar weinig mensen in het Nederlandse taalgebied die ooit van hem hebben gehoord. Hij schreef hoofdzakelijk poëzie, en daarnaast een handvol romans, waarvan Gevechten in de woestijn het bekendst is. Dat boek is niet bepaald recent: de oorspronkelijke uitgave in Mexico dateert van 1981. Ruim veertig jaar nadat het door de mazen van het net glipte, heeft een Nederlandstalige uitgeverij het gelukkig toch nog opgevist.

Kort gezegd is Gevechten in de woestijn een coming-of-ageroman die zich afspeelt in Mexico-Stad in de jaren 1950. Het hoofdpersonage is de ik-figuur Carlos, een tiener uit een middenklassegezin in een sterk veranderende stad (‘Er waren al supermarkten maar nog geen televisie, alleen radio’). Roma, de wijk waar Carlos’ gezin woont, is volop aan het veranderen van een plek waar nog een soort dorpsgevoel bestaat in een kosmopolitische jungle waar dagelijks nieuwkomers neerstrijken, zeer tegen de zin van Carlos’ bourgeoismoeder:

Ze haatte de wijk Roma omdat de goede families begonnen weg te trekken en de wijk in die jaren werd bewoond door Joden, Arabieren en mensen uit het zuiden, uit Campeche, Chiapas, Tabasco en Yucatán.

Tiener Carlos heeft echter weinig belangstelling voor het wereldnieuws en de sociale veranderingen in zijn land. Veel wereldschokkender is de kennismaking met Mariana, de moeder van zijn vriend Jim. Zij is de mooie, jonge en elegante minnares van een hooggeplaatste politicus en schudt Carlos’ leven helemaal door elkaar:

Het enige wat je kunt doen is heimelijk, in stilte verliefd worden, zoals ik op Mariana. Verliefd worden terwijl je weet dat alles verloren is, zonder enige hoop.

Het is vanzelfsprekend een onmogelijke liefde die Mariana onmogelijk kan beantwoorden, en bovendien veroorzaakt Carlos een klein schandaal dat voor zijn ouders de aanleiding vormt om hem naar de biechtstoel van pater Ferrán en naar een hoogdravende psychiater te sturen – allemaal volwassenen die de onbegrepen jongeman totaal mismeesteren (‘Waarom snappen jullie niet dat je gewoon verliefd op iemand kunt worden?’). Het lot van Mariana wordt helaas ook bezegeld wanneer de relatie met haar machtige minnaar afspringt…

Het doet allemaal sterk denken aan dat andere coming-of-ageverhaal over een onbegrepen en opstandige tiener, The Catcher in the Rye van J.D. Salinger (1951). Zoals Holden Caulfield stuit Carlos op het totale gebrek aan empathie van volwassenen die de jongen traumatiseren met hun pedagogische waanbeelden. Zo lijkt de geschiedenis zich telkens weer te herhalen, generatieconflict na generatieconflict, of zoals het in de dichtregels van Philip Larkin klonk:

They fuck you up, your mum and dad.
They may not mean to, but they do.

Gevechten in de woestijn is een charmerend boek, vooral omdat het op overtuigende wijze stilstaat bij hoe de verloren tijd door onze handen glipt, zonder dat Pacheco in nostalgisch gemijmer vervalt:

De school is gesloopt, het gebouw waar Mariana woonde is gesloopt, mijn huis is gesloopt, de wijk Roma is gesloopt. Die stad bestaat niet meer. Dat land bestaat niet meer. Er is geen herinnering aan het Mexico van die jaren. En dat kan niemand iets schelen: wie zou er terug kunnen verlangen naar die verschrikking? Het is allemaal afgelopen zoals de nummers in de jukebox zijn afgelopen.

Misschien is die aparte omgang met het verleden wel typisch voor schrijvers uit de nieuwe wereld, maar het is vooral Carlos’ ontroerende cri de coeur die de lezer zal bijblijven.

Daan Pieters

José Emilio Pacheco – Gevechten in de woestijn. Uit het Spaans vertaald door Arie van der Wal. Met een voorwoord van Valeria Luiselli en Mariana Luiselli. Koppernik, Amsterdam. 106 blz. € 21,50.