De onderstaande recensie verscheen voor het eerst in 1995.

Ongemakkelijke verhalen

Er zijn schrijvers die zich voortdurend in de kijker spelen. Je ziet ze op tv, hoort ze op de radio en leest interviews met hen in de kranten. Gijs IJlander wordt slechts door een kleine schare fans gevolgd. De lovende recensies in de kranten kunnen daar niets aan afdoen. Hij blijft onbekend. Ten onrechte. De figuren in de romans en verhalen van IJlander moeten het niet hebben van hun exuberante avonturen. De dingen die ze beleven zijn hooguit ongewoon. Ook zul je geen mooie psychologische roman van IJlander lezen. De figuren ten slotte zijn ook nog vrij alledaags. Geen modieuze beroepen of grotestadsverhalen bij deze schrijver. Wat dan wel?

Misschien is de belangrijkste verdienste van IJlander dat je ongemakkelijk wordt van zijn verhalen. Er broeit continu iets. In het verhaal ‘Geld’ gaat een gezin bij opa op bezoek. De jongen draagt een zweefvliegtuig. Daar zal wel iets mee gebeuren denk je dan als argeloze lezer. Het dochtertje is een beetje een dromertje, dat telkens de schuld krijgt van dingen die ze niet gedaan heeft. Oh, oh, denk je dan, dat kan nog wat worden. En zo weet je na enkele regels in het verhaal al dat dit bezoekje nooit zo gezellig zal worden als de ouders gedacht hadden. Als het dochtertje raar geld op zolder vindt en dit aan de gasten toont, heerst er dan ook verwarring. Snel wordt geprobeerd om het geld op te stoken in de kachel. Het zweefvliegtuigje stort ter aarde door de rare thermiek rond de schoorsteen en het bezoek eindigt in mineur.

Dit verhaal is tekenend voor de rest van de bundel Vis voor iedereen. Op een ondoorzichtige manier geeft Ijlander zaken weg waardoor je eigen fantasie geprikkeld wordt. Ik vind dat knap bij onderwerpen van verhalen, waarbij je niet direct rechtop in je stoel gaat zitten. Thomas en Vera uit het verhaal ‘Some sunny day’ zijn van die echte kleurloze hoofdfiguren. Hij is een gewezen wetenschappelijk medewerker. Samen hebben ze een gemeenschappelijke liefde: oude auto’s. Het verhaal beschrijft een toertocht. En toch gebeurt er ook in dit verhaal veel tussen de regels. En toch komen er in dit verhaal karakters tegenover elkaar te staan die je blijft onthouden. En toch heb je ook bij verhaal dat continue gevoel dat er iets engs te gebeuren staat.

De laatste twee verhalen zijn bijzonder omdat er een surrealistische wereld in opgeroepen wordt. Zowel in het verhaal ‘Dan pas nu’ en ‘Gelders landschap’ krijgen de hoofdpersonen visioenen van een andere, mooiere wereld. Die andere wereld is ouder. Misschien blijkt daaruit wel de afkeer die IJlander heeft van de moderne maatschappij. In het laatste verhaal gaat het om een schrijver die met weinig genoegen neemt en zijn intrek neemt in een poortgebouw bij een landhuis in een bosrijke omgeving. De schrijver is bezig met Wildzang (een titel van IJIander); in hoeverre is dit verhaal autobiografisch? Op het einde van het verhaal wordt de hallucinerende schrijver door vrienden weggebracht.

Misschien zit daar de overeenkomst tussen de hoofdpersonen in alle verhalen. Bijna iedereen heeft al een leven achter zich, en weinig dromen en illusies voor zich. Ze maken er nog wat van, hoewel er een onbekend gemis aanwezig is. Misschien is daar de raadselachtigheid mee te verklaren. Maar misschien ook niet.

Coen Peppelenbos

Gijs IJlander – Vis voor iedereen. L.J. Veen.

Deze recensie verscheen eerder in de NHL-krant op 1 juni 1995.