Staat van demoralisering

De politieke transformatie die zich begin jaren 1990 in Rusland voltrok, was een overgang van schijnsocialisme naar schijndemocratie. Of de politieke en sociale omstandigheden gedurende die paar jaar kansen hebben geboden voor het scheppen van werkelijke democratie, is voorwerp van discussie, maar feit is dat de macht al snel in handen kwam en sindsdien gebleven is van een kongsi van staatsveiligheidsdienst FSB en georganiseerde misdaad. Daarmee plooide Rusland zich terug in de verticale machtsstructuur die al in de Middeleeuwen door Koeblai Khan was geïntroduceerd om dit deel van zijn immense rijk te besturen en te exploiteren. De huidige Russische autocratie van Poetin is het zoveelste hoofdstuk in een bijna acht eeuwen lange traditie van autocratisch bestuur, gekenmerkt door brute onderdrukking, uitbuiting en roof, aldus Michaïl Sjisjkin in zijn boek Mijn Rusland. Sjisjkin (Moskou 1961), prominent romanschrijver, zag zich in 1995 gedwongen Rusland te verlaten. Hij woont sindsdien in Zwitserland.

Traditie van onderdrukking betekent ook een traditie van onderdrukt zijn: van generatie op generatie wordt het besef doorgegeven dat verzet en opstand zinloos zijn. Want als de zittende machthebbers opstand weten neer te slaan, wordt de onderdrukking alleen maar erger, en als opstand machthebbers verjaagt, wordt hun plaats ingenomen door nieuwe die net zo hard, of harder nog onderdrukken. Hou daarom je mond, onderga alles gelaten, wek de indruk uit vrije wil in het gareel te lopen, maar doe dat vooral om waar mogelijk een graantje mee te pikken, ziedaar basiselementen van een cultuur van demoralisering. Kritisch op zoek gaan naar de waarheid? Natuurlijk weten Poetin en de zijnen best dat maar weinigen hun propaganda echt geloven. Maar ze weten ook dat ze er elk geloof in waarheid überhaupt grondig mee ondermijnen. Iedereen beseft dat wat de staat zijn onderdanen voorhoudt propaganda is, maar iedereen denkt ook dat dat geldt voor elke staat en alle machthebbers. Dan is de waarheid onvindbaar, nee sterker: er is dus geen waarheid. En daarom is het altijd maar het beste om, als je toch je zo nodig mond moet opendoen, dat na te praten wat je niet in problemen brengt.

Door de hele Russische geschiedenis heen zijn het steeds exponenten van een middenklasse van goed opgeleiden geweest die zich aan het juk van onderdrukking probeerden te ontworstelen en ijverden voor vrijheid, rechtvaardigheid en democratische hervormingen. En steeds was het antwoord van de staat gedwongen emigratie, of strafkampen, of executie. De vorige zin staat in de verleden tijd, maar dat is eigenlijk onjuist, want het is ook het antwoord van het Poetin-regime op zulke pogingen. Al vanaf de Verlichting is sprake van een permanente migratiestroom van kritische intellectuelen, die Rusland ontvluchten of moeten verlaten en een veilig heenkomen zoeken in het Westen. Twee eeuwen lang al verlaat bijna iedereen die zijn of haar kritische gedachten niet elke keer weer wil inslikken dit land, op straffe van opsluiting of erger. Sjisjkin is daar zelf een voorbeeld van.

Sjisjkin leid je met een scherpzinnig betoog met grote stappen door de Russische geschiedenis, waarbij vanzelfsprekend de afgelopen decennia de meeste nadruk en ruimte krijgen. Natuurlijk hoopt hij dat het einde van het Poetin-regime nabij is, wat overigens zomaar zou kunnen. Hopelijk zal het dan niet een einde zijn in de vorm van een Kremlin-coup, die immers niet meer betekent dan een wisseling van autocratische, kleptocratische machthebbers, maar een einde dat openingen biedt voor hervormingen in de richting van werkelijke democratie.

De vraag is dan wie daarvan de initiatiefnemers en dragers moeten zijn. Op dit punt aangeland is Sjisjkin minder duidelijk, naar ik aanneem omdat duidelijkheid veel hoop de grond in dreigt te boren. Want alle Russische machthebbers van de laatste twee eeuwen, Poetin incluis, hebben hun best gedaan om zoveel mogelijk leden van de Russische, kritische middenklasse uit Rusland te verwijderen of zelfs te elimineren. Juist die klasse is noodzakelijk voor het slagen van democratische hervormingen.

Hans van der Heijde

Michaïl Sjisjkin – Mijn Rusland. Vertaling Jan Sietsma. Querido, Amsterdam. 240 blz. € 24,99.