Werner Herzogs extatische waarheid

Werner Herzog denkt dat zijn boeken hem langer zullen overleven dan zijn films. Ik heb Fitzcarraldo gezien en dus weet ik zeker dat tenminste één van zijn films Herzog langer zal overleven dan zijn boeken. Dat neemt natuurlijk niet weg dat hij goeie boeken schrijft, waarin hij filosofisch getinte gedachtegangen verweeft met bijzondere anekdotiek.

In De toekomst van de waarheid probeert Herzog in korte, anekdotische essays antwoorden te vinden op vragen die allemaal met waarheid te maken hebben. Hoe verhouden poëzie, bellettrie, filmkunst en kunst in het algemeen zich tot waarheid? En is dat hetzelfde als wat we met onze zintuigen ervaren als werkelijkheid?

Herzog begint met een disclaimer:

Niemand weet wat dat is, waarheid. Allereerst weet de auteur het niet, maar ook de filosofen hebben geen antwoord, en de wiskundigen niet, en zelfs de paus in Rome niet, die zich nota bene op zijn heilswaarheid en heilszekerheid kan beroepen.

Maar ook al weten we niet wat waarheid is, en kunnen we dat misschien ook niet weten, we weten wel wat leugens, nepnieuws en virtuele namaakwerkelijkheid zijn, althans zijn in staat die te identificeren. Dat vergt toenemende inspanning en steeds meer onderscheidingsvermogen, maar toch.

En feiten dan, echte feiten, representeren die dan geen waarheid? Herzog noemt het telefoonboek van Manhattan (Herzog wordt een jaartje ouder, merk je aan deze voorbeeldkeuze), dat vier miljoen vermeldingen bevat. Elk daarvan is een verifieerbaar feit. Maar levert dat (een) waarheid op? Nee, eigenlijk niet, tenzij je een specifieke persoon en diens telefoonnummer zoekt. Feiten krijgen pas betekenis in contexten. Als ik nu tik: ‘het gaat regenen’, dan is dat een mededeling zonder betekenis zolang je niet weet waar, op welke dag en welk tijdstip ik dat tik.

Bevatten gevoelens waarheid? Zijn gevoelens waar? Zo ja, kun je ze dan bij anderen bewerkstelligen? En is dat niet wat kunst (ook) is? Herzog, die ook opera’s ensceneerde, vertelt het verhaal van Verdi’s La forza del destino, uit 1862, waarvan het libretto geschreven werd door Francesco Maria Pave. Pave stapelt de ene onwaarschijnlijkheid op de andere, zozeer dat je alleen nog maar in de lach kunt schieten als je de hele verhaalconstructie ziet. En toch ‘werkt’ het: de muziek maakt de gevoelens los die Verdi en Pave beoogden.

Nepnieuws is van alle tijden, laat Herzog zien aan de hand van de geschiedenissen van Ramses II, Numa Poppilius, Nero, de ‘Schenking van Constantijn’, Potemkindorpen en Jean-Bédel Bokassa, dictator van de Centraal-Afrikaanse Republiek die zich in 1977 tot keizer liet kronen. Heksenwanen en Maria-verschijningen doen zich nauwelijks nog voor, ingehaald als ze zijn door ufo’s en ontvoeringen door aliens. Maar ze zijn allemaal resultaat van de bereidheid tot zelfbedrog.

Herzog muntte het begrip ‘extatische waarheid’, om zijn cinematografische benadering te onderscheiden van ‘cinema vérité, die naar zijn zeggen slechts boekhouderswaarheden toont. Stilering, fictie, poëzie en fantasie zijn nodig om diepere lagen van waarheid bloot te leggen, aldus Herzog, die dat illustreert met zijn cinematografische werk, waaronder, natuurlijk, Fitzcarraldo.

‘De waarheid heeft geen toekomst, maar waarheid heeft ook geen verleden’, schrijft Herzog aan het slot. Eerder citeerde hij een soortgelijk sweeping statement van Jack Gallant, een hersenwetenschapper: ‘Er is in het menselijk brein geen waarheid.’

Hoe ons dan op te stellen jegens de ons overspoelende digitale vloedgolven aan nepnieuws, valse propaganda en gemanipuleerde nepfeiten? Herzog, die in alle andere gevallen het principe van de onschuldpresumptie huldigt, meent dat we betrekking tot wat via het internet tot ons komt, schuldpresumptie moeten hanteren: ga uit van nep, totdat het tegendeel bewezen is. Kan dat? Ja. Nogmaals, we kunnen misschien niet weten wat waarheid is, maar we zijn wel in staat leugens en nep als zodanig te identificeren.

Hans van der Heijde

Werner Herzog – De toekomst van de waarheid. Vertaling Jan Sietsma. De Arbeiderspers, Amsterdam. 126 blz. € 21,99.