Democraten aller landen, verenigt u!

Kim Jong-un steunt Poetin met wapens en nu ook met soldaten. Xi Jinping vindt het allemaal best. Intussen wordt Assad in Syrië in het zadel gehouden door Poetin, die ook stevige banden onderhoudt met dictatoriale leiders van voormalige Sovjetrepublieken. Zuid- en Latijns-Amerikaanse autoritaire leiders als Maduro ruilen grondstoffen tegen Chinese elektronische surveillance-apparatuur en Russische, moderne uitrustingen voor ordetroepen. Hedendaagse autocratieën – verzamelnaam voor staten met een of andere vorm van dictatoriale heerschappij – hebben de weg naar samenwerking gevonden om hun macht zeker te kunnen stellen en te vergroten.

Maar dat niet alleen. In toenemende mate ontplooien met name Rusland en China activiteiten, gericht op ondermijning van democratische staten, zoals cyberaanvallen, verstoring van communicatienetwerken, bestoken met nepnieuws en propaganda en geheime financiering van politieke partijen en bewegingen. Russische critici van Poetins bewind, die in democratische staten hun toevlucht hebben gezocht, zijn ook daar hun leven niet veilig. Journalisten in democratische staten die kritische stukken schrijven over China, worden het voorwerp van intimidatiecampagnes.
Anders dan tijdens de Koude Oorlog spelen ideologische motieven voor de hedendaagse autocratie geen rol van betekenis. De autocratische heerser van nu wordt louter aangedreven door machtshonger en zucht naar rijkdom. In de meeste hedendaagse autocratieën leidt hij een omvangrijk repressief apparaat – staatsveiligheidsdienst, politie, ordetroepen – en wordt hij gesteund door oligarchen, die feitelijk een toplaag zijn van georganiseerde misdaad, die vervlochten is met het repressie-apparaat van de staat. In ruil voor die steun krijgen die oligarchen vrij spel bij het zich toe-eigenen van alles wat fortuin oplevert.

Anne Applebaum, een Amerikaanse die in Polen woont, is een gerenommeerd auteur van historische standaardwerken over respectievelijk de Goelag, de Holodomor en de inlijving na 1944 van Oost-Europa door de Sovjet-Unie en tegenwoordig onder meer redacteur van het gezaghebbende tijdschrift The Atlantic, schreef over die autocratieën en hun bedreiging voor de democratie Autocratie bv, een helder en toegankelijk boek, bedoeld als waarschuwing. Als we niet snel en effectief weerstand gaan bieden tegen de autocraten, is het binnen afzienbare tijd gedaan met democratie, aldus Applebaum, die beslist geen paniekzaaier is. Haar betoog is zakelijk en wordt met veel feiten ondersteund. Zonder te overdrijven laat ze zien hoe de ondermijning in zijn werk gaat, hoezeer autocratische regimes speculeren op niet of niet hard ingrijpen van regeringen van democratische staten, welke effecten de oligarchische corruptie op democratische landen heeft en hoe weinig die daar vooralsnog tegen doen.
Autocratie bv, de titel is veelzeggend: het gaat om een organisatiemodel van een kleine, besloten groep, waarin de leiders alle politieke macht zo nodig met geweld naar zich toe trekken, macht die aangewend wordt om zoveel mogelijk fortuin naar de groep te sluizen. Met kapitalisme of vrijemarkteconomie heeft dat niets te maken, maar wel veel, zo niet alles, met georganiseerde misdaad. Wat aanleiding is om behalve van autocratie ook van kleptocratie te spreken. De groep gebruikt politieke macht en geweld om iedereen uit te sluiten die niet tot de vennoten behoort en om elke vorm van oppositie te elimineren. Dat laatste moet letterlijk worden genomen.

Voor deze bv is transparantie in eerste aanleg de voornaamste bedreiging. Niets heeft Poetin tegelijkertijd zo kwaad en nerveus gemaakt als Navalny’s openbaarmaking van de met een verborgen camera gemaakte beelden van de obsceen-decadente prots in het paleis dat hij bij de Zwarte Zee voor zichzelf heeft neergezet. De reactie van het Kremlin deed menige Rus in de lach schieten, zij het voorzichtigheidshalve besmuikt: dat paleis was niet van Poetins persoonlijk, maar staatseigendom. Alsof Poetin c.s. niet al de hele Russische staat als hun eigendom beschouwen!

Autocraten en oligarchen hebben democratische rechtsstaten nodig om hun miljoenen of miljarden veilig te kunnen stallen, want in eigen land kan wat gisteren nog je medevennoot was, vandaag de dief zijn die zich, beschermd door de baas, van jouw fortuin meester maakt.

Maar de wetten van de rechtsstaat gaan je in de weg zitten als publiekelijk bekend wordt hoeveel je verstopt hebt in westerse banken, dito onroerend goed en brievenbusfirma’s in belastingvrije oorden. Want dan komen vast je medevennoten langs om een deel op te eisen. Bovendien hebben die democratieën ook nog eens het lef om sancties op te leggen en in hun landen geparkeerde, oligarchische vermogens te bevriezen.En dus moeten die democratieën worden ondermijnd en gecorrumpeerd. Lukt dat? Ja, tot op heden zorgwekkend goed. Zo goed dat Applebaum spreekt van uitgezaaide kleptocratie.

In Nederland hebben enkele banken torenhoge boetes moeten betalen wegens gebrek aan onderzoek naar de herkomst van vermogens die zij beheren. Natuurlijk wisten de directies best wat zulk onderzoek zou hebben opgeleverd, maar er kon zoveel worden verdiend aan dergelijke klanten dat ze de verzoeken van die laatsten om eisen van transparantie aan hun laars te lappen maar liever honoreerden.

Sommige autocraten mogen zich verheugen op bewondering door populistische politici in democratieën. Zo ook in Nederland. Met name Poetin. Is dat gek? Ja, heel gek. Ga maar na: annexatie van de Krim; militaire invasies in de Kaukasus (Abchazië, Ossetië, Tsjetsjenië), gekenmerkt door grote vernielzucht; medeverantwoordelijkheid voor het neerhalen van vlucht MH17; bewust ziekenhuizen tot doelwit kiezen van bombardementen in Syrië; de oorlog tegen Oekraïne, gekenmerkt door het bewust beschieten en bombarderen van burgerdoelen; het met draconische straffen vastzetten van critici, dan wel het vermoorden daarvan – journalisten en dissidenten als Navalny en Nemtsov – in eigen land, maar dat vermoorden kan ook in hun westerse ballingsoorden. Alle elementen van deze opsomming – die lang niet compleet is – behoren tot Poetins resultatenlijstje.

Maar Geert Wilders draagt Poetins vriendschapsspeld met trots en Baudet zou ook graag eentje gehad hebben. Wat zegt ons dat? Dat de autocratische propaganda, nepnieuws, trolling en wat er nog meer is aan beïnvloedingscampagnes het bewustzijn van Nederlandse populisten kennelijk al flink gecorrumpeerd hebben. Ik vermijd om redenen van kiesheid hier de uitzaaiingsmetafoor en waag me maar beter ook niet aan speculaties over Russische donaties aan partijkassen.

De autocratie bv moet worden bestreden, omdat die dreigt ‘onze’ democratie tot vernietigens toe uit het lood te slaan en te corrumperen. En we moeten haast maken met die strijd, toont Applebaum aan. Zij is niet de eerste dat dat zegt, maar tot nog toe heeft niemand dat beter verwoord en beargumenteerd dan Applebaum.

Hans van der Heijde

Anne Applebaum – Autocratie bv. Vertaling Peter Abelsen. Ambo|Anthos, Amsterdam. 206 blz. € 23,99.