Recensie: Heleen van Royen – Selfmade

Vergeet de botox en de liposuctie

Schrijvers die fotoboeken publiceren – het is niet nieuw. De albums zijn ruwweg in twee categorieën te verdelen: de fotobiografieën (ter onderscheiding van de door anderen samengestelde ‘schrijversprentenboeken’ misschien beter om het te spellen als fautobiografieën), en de boeken met kunstfoto’s. Tot de eerste groep behoren bijvoorbeeld Werkkleding van Jan Wolkers en Mijn getijdenboek van Harry Mulisch – boeken vol foto’s die bedoeld zijn ter verduidelijking van het autobiografisch gehalte van het literaire werk, en die als zodanig ook behoren tot dat literaire oeuvre. De door schrijvers gepubliceerde boeken met kunstfoto’s vormen een categorie apart, dat zijn publicaties van dubbeltalenten; hier valt te denken aan Willem Frederik Hermans’ Koningin Eenoog en aan dichter/fotograaf Gerard Fieret – van wie de prachtig verzorgde uitgave op royaal formaat in de serie ‘Monografieën van Nederlandse fotografen’ Gerard Fieret (1924-2009) (Focus Publishing, Haarlem 2010) nog leverbaar is.

Onlangs verscheen er weer een fotoboek van een schrijver: Selfmade, van Heleen van Royen. En meteen doet zich een probleem voor, want het werk is niet te vangen in één van de bovengenoemde categorieën: het is geen fautobiografie, geen illustratie van eerder verschenen geschreven werk, want een op zichzelf staande verzameling zelfportretten. Ook is Selfmade geen verzameling kunstfoto’s; sterker: Van Royen wil nadrukkelijk geen kunstfotografe zijn, zo maak ik op uit de sterk wisselende kwaliteit van de foto’s – de merkwaardige uitsneden (gebrekkige compositie heet dat geloof ik, in beeldende-kunstterminologie) en de nu en dan te wensen overlatende scherpte van de verzamelde kiekjes. Geen fautobiografie en ook niet het werk van een dubbeltalent dus, dit boek. Maar wat dan?

Het eerder genoemde Mijn getijdenboek is makkelijk te kwalificeren als literatuur, door de speciaal voor die uitgave vervaardigde bijschriften. Bij Werkkleding is dat al wat problematischer: het zijn illustraties bij het autobiografische werk, maar wel door de auteur zelf verzameld en voorzien van citaten uit eerder verschenen boeken – dus onderdeel van het oeuvre van de schrijver, en daarmee te benoemen als literatuur.

Selfmade bevat geen foto’s die bedoeld zijn om eerdere boeken van Heleen van Royen te illustreren of beter te kunnen begrijpen. Bovendien bevat het geen tekst – de enige woorden in Selfmade zijn de vijf hoofdstuktitels: ‘Licht’, ‘Liefde’, ‘Seks’, ‘Vergankelijkheid’ en ‘Duisternis’. Of zijn het afdelingstitels, is hier sprake poëzie: geen woorden maar beelden? Is het visuele poëzie?

Nee, ook niet – want Heleen van Royen doet geen ingrepen in de afgebeelde werkelijkheid, toont die werkelijkheid slechts. Selfmade is een document humain, waarin uitsluitend de buitenkant van de schrijver centraal staat; een zeer gewaagd – en bij mijn weten niet eerder vertoond – experiment: niet de vent maar de vorm is hier van belang. En men kan op het eerste gezicht van alles hebben aan te merken op de kwaliteit van de foto’s, tijdens het doornemen van het boek daagt langzaam het besef: de afzonderlijke foto’ s mogen dan geen kunst zijn, het concept van het boek is dat wel – kunst, bedoel ik. (Het deed me sterk denken aan Henk Jurriaans, die zichzelf in 1975 als kunstwerk tentoonstelde in het Amsterdamse Stedelijk Museum.) Selfmade geeft een sterk tijdsbeeld: ik sta centraal – ad absurdum. Een beeld dat somber stemt.

Blijft over de vraag: is Selfmade beeldende kunst of literatuur? Ik zeg: literatuur, want Heleen van Royen is geen beeldend kunstenaar – en wil dat volgens mij ook niet zijn – maar schrijfster. Het boek duiden als werk van letterkunde is natuurlijk nogal ingewikkeld als er geen letters in voorkomen, maar toch valt er wel iets over zeggen. De foto’s van Van Royen zijn als de teksten van de zestigers: geïsoleerde stukjes werkelijkheid, onbewerkt, ongepolijst – en dat laatste is erg vernieuwend in deze tijden van photoshop. Het is ook verfrissend: Heleen van Royen doet geen poging zichzelf mooier te maken dan ze is, ze toont haar ouder wordende lijf zonder gêne, zelfs vol trots, en het komt me voor dat daarin de boodschap van dit boek zit. De boodschap die luidt: vergeet de botox en de liposuctie, het gaat in het leven niet om het ideale en stralende uiterlijk; er zit ook schoonheid in verdriet, in opwinding en in verval. Die boodschap overbrengen via een boek dat geheel vol staat met uiterlijkheid, dat is een sterk staaltje.

Selfmade is Van Royens beste werk tot nu toe – verreweg. Licht, liefde, seks, vergankelijkheid en duisternis, deze vijf, maar de grootste daarvan is duisternis.

Heleen van Royen – Selfmade is een inspirerend, somber, rauw, ontwapenend en ook geil boek.

Karel ten Haaf

Heleen van Royen – Selfmade. Een fotografisch zelfonderzoek. Lebowski/Dutch Media Books bv, Amsterdam, 160 blz. € 19,95.