Recensie: Alejandro Zambra – Begrijpend lezen
Een roman in multiplechoicevragen
De Chileense schrijver Alejandro Zambra (1975) heeft lef. Conventies zijn aan hem niet besteed. Hij trekt zich, zoals het een oprecht publicerend mens betaamt, ook niets aan van de heersende literaire mode. Hij observeert en analyseert naar eigen goeddunken. De nieuwste vertaling van een van zijn werken, Begrijpend lezen, lijkt in eerste instantie een kunstje. Een gebbetje om aandacht. Wat is dat nu, een roman in multiplechoicevragen? De lezer krijgt negentig opgaven voor de kiezen.
Een oppervlakkig oordeel is natuurlijk zo geveld, maar moed dient beloond te worden. Eens kijken waar het ‘invullen’ van dit examen toe leidt. Meer dan men in eerste instantie zou verwachten. Een nieuwe leeservaring? Eerder een verschuiving. Een kwestie van wennen aan de vorm. De vorm die hier tot aan het einde consequent is volgehouden. Een vorm die toch iets natuurlijks heeft. Zambra wilde namelijk een ‘gewone’ roman over zijn schooltijd schrijven, maar kwam tot de conclusie dat de moeilijke overgang in het Chileense onderwijs én in de samenleving alleen juist kon worden getoond door gebruik te maken van het model van een eindtoets op de middelbare school. Iemand die beweert nooit meer angstdromen te hebben over het eindexamen, liegt hoogstwaarschijnlijk. Het is de eerste echt levensbepalende test van een geschoold mens. Welk vervolgtraject is mogelijk?
Zambra bezocht een eliteschool, waar men eerder getraind dan opgeleid werd. De transitie van de dictatuur van Pinochet naar de democratie, ingezet in 1991, leidde uiteraard niet subiet tot veranderingen. Het lagere echelon trok zogezegd eerst maar eens een ander uniformjasje aan. De meeste ambtenaren blijven bij het vertrek van de leiding op hun plaats zitten. Sommige deskundigen stellen overigens dat de overgang in Chili nog bij lange na niet is geslaagd.
Het wiskundegedeelte van de academische toets in Chili – in de volksmond Facsímil genoemd – slaat Zambra over. Hij is ten slotte een schrijver, de taal is zijn wapen. Hij heeft van zoiets saais als een meerkeuzevraag iets poëtisch gemaakt. Leerlingen zijn dol op toetsen met meerkeuzevragen, denken vaak abusievelijk dat het eenvoudiger is dan een toets met open vragen. Je kunt nog eens wat gokken.
In Begrijpend lezen is eigenlijk is elk antwoord goed. Wat een feest! De lezer vervolmaakt natuurlijk elk boek, maar hier is de totale reflectie mogelijk. Schrijven is niets anders dan antwoorden schuldig blijven. De lezer bepaalt welke term niet in een rijtje thuis hoort, zet de zinnen in de juiste volgorde, completeert zinnen en doet aan tekstbegrip. Combineer antwoorden en zie hoe dat de onderlaag verandert, verzin zelf antwoorden die je nog beter passen. Iedereen kan dankzij Begrijpend lezen cum laude slagen! Hoe interessant moet het zijn om als de spreekwoordelijke vlieg op de wand een samenkomst van een leesclub aangaande deze roman bij te wonen. Hoogoplopende discussies? Antwoorden kunnen in het kader van dit boek gemakkelijk worden vergeleken, ‘gemeten’ zelfs.
Zambra is grappig, maar snijdt af en toe ook ongenadig door je ziel. Zoals gebruikelijk in zijn werk druipt de melancholie er vanaf, maar op een of andere manier komt het door de gekozen vorm nog harder aan. Het allersterkst zijn de drie langere tekstfragmenten, biografieën van levens, van de geschiedenis onder de dictatuur, van de schooltijd, van de adolescent, van de jonggehuwde, van de verhouding tussen ouders en kinderen. De meerkeuzemogelijkheden achter deze verhalen zorgen voor een ongekende verdieping. Een spiegelgevecht voor de lezer.
Begrijpend lezen is een facsimile van een (schrijvers)leven, van een onverbiddelijke observator, die spot, met de opvoeding, met de liefde, het huwelijk, met de politiek, de overheid, de dictatuur, de aard van de mens, met zichzelf, maar die evengoed een melancholisch mededogen oproept. Zambra dient gekoesterd te worden, zeker ook met betrekking tot dit visionaire boek. Kijk door ‘het experimentele’ heen en wordt beloond.
Guus Bauer
Alejandro Zambra – Begrijpend lezen. Vertaald door Luc de Rooy. Karaat, Amsterdam. 106 blz. € 17,95.
