Een modern heksenverhaal met literaire ambitie

Het jaar 2016 is het jaar van de doorbraak van de jonge Nederlandse auteur Thomas Olde Heuvelt (1983). Zijn boek Hex stond wekenlang hoog in de bestseller 60. Een promotietour door de Verenigde Staten – 32 steden in 14 staten – was de grootste die een Nederlandse auteur ooit heeft gedaan in dat land. Is er sprake van een hype of een literaire ontdekking?

De dubbelzinnige titel Hex slaat op een app waarmee inwoners van Beek de verplaatsingen kunnen melden van Katharina van Wyler (alias ‘de Wylerheks’). Het verhaal speelt in 2012 maar de heks stamt uit een duister verleden: deze jonge vrouw is in de zeventiende eeuw valselijk beschuldigd van hekserij, omdat zij haar overleden zoon zou hebben opgewekt uit de Zwarte dood. Door haar dorpsgenoten werd ze gedwongen zichzelf en haar zoon te doden om haar dochter te redden. Om een einde te maken aan plaatselijke folklore over het boze oog van een heks en vreemde verschijnselen op de Wylerberg trokken dienaren van de Kerk het bos in, vonden een bezeten vrouw, naaiden haar mond en ogen dicht en begroeven haar. Tot zover het duistere verleden.

In 2012 wonen er weer mensen in het gedoemde Beek en de Wylerheks loopt – met dichtgenaaide ogen en mond – door de straten en staat in woonkamers van mensen. Ze doet niemand kwaad maar niemand mag haar ogen en mond openen. Via de Hex-app wordt ze gevolgd en wordt voorkomen dat buitenstaanders haar zien. Het dorp en haar inwoners zijn namelijk vervloekt: wie de heks ooit heeft gezien, raakt onder haar boze invloed en mag Beek nooit meer verlaten. Een groep jongeren besluit echter de heks te provoceren en de opname hiervan online te zetten op de website OYE van Timo de Graaf (‘Open Your Eyes’). Deze actie van de plaatselijke jeugd leidt tot een aantal gruwelijke taferelen: mysterieuze natuurverschijnselen, bizarre gebeurtenissen met dieren en mensen en een helse apotheose op het centrale dorpsplein.

Op basis van bovenstaande verhaallijnen is het boek in eerste instantie in te delen in het genre fantasy, een genre dat in Amerika een langere traditie heeft dan in Nederland. Het originele van Hex zit hem in de combinatie van middeleeuwse praktijken en hedendaagse verschijnselen als internet, twitter en verwijzingen naar moderne popsongs en televisieprogramma’s. Het zogenaamd moderne taalgebruik van de jongeren doet soms echter onnodig grof en populair aan (‘Kankerchill’, ‘Gast, echt he?!’, ‘Ga weg, ziek kankerwijf’) en voegt niets toe aan het verhaal. Dat verhaal wordt over het algemeen goed opgebouwd en biedt soms schrijnende scènes. Zo beschrijft Olde Heuvelt indringend hoe nieuwe bewoners de heks voor het eerst zien en doorkrijgen dat ze het dorp nooit meer mogen verlaten. Ook de beschrijvingen van het verdriet van de ouders van Timo de Graaf om hun overleden zoon zijn met groot inlevingsgevoel neergezet.

Grappig bedacht maar wat vergezocht zijn de pogingen van de inwoners de heks verborgen te houden voor buitenstaanders. Zo plaatsen ze een orgel over haar heen, gaan in een groepje om de heks heen staan en plaatsen schermen die de buitenstaanders het zicht op de heks ontneemt als zij het dorp door loopt. Het is niet erg waarschijnlijk in onze open samenleving met sociale media dat een heksachtige verschijning op een dergelijke kolderieke manier jarenlang geheim kan worden gehouden voor bezoekers van buiten.

Toch biedt het boek bij een grondige lezing meer dan alleen een fantastische vertelling met thrillerelementen. Zo doet de stadsbrand aan het apocalyptische einde denken aan het inferno van Jeroen Bosch, een stadsgenoot van Olde Heuvelt. Er is sprake van meer symboliek in het boek. Zo laat de auteur dit apocalyptische einde zich voltrekken op het plein voor de Bartholomeuskerk, verwijzend naar de apostel van Christus die volgens de Openbaringen een rol speelt bij Het laatste oordeel. Daarnaast spelen dieren een symbolische rol: de uil is in de middeleeuwen (en bij Jeroen Bosch) een symbool van zonde, onwetendheid en een boodschapper van onheil. In Hex verschijnt een uil op het kruis Gods van de kerk, hetgeen door de inwoners wordt gezien als een teken van onheil. Ook de pauw als teken van hoogmoed en een tweekoppig lam als onheilsboodschapper spelen een symbolische rol in het boek.

Het boek staat ook in een romantische traditie: Olde Heuvelt gebruikt de Duivelsberg (‘Wylerberg’ in het Duits) bij Beek als bouwsteen voor zijn moderne verhaal. Deze aanpak is eerder toegepast in de Jaromir-cyclus van A.C.W. Staring (1767-1840), waarin een monnik de duivel provoceert en zijn toorn over zich afroept. Staring gebruikte ook bouwstenen uit de volksoverlevering (een weiland genaamd ‘de duivelaars’ en een water genaamd ‘de duivelskolken’) in zijn Jaromir-verhaal.

Een bepaalde scène doet erg denken aan een ander literair werk: De aanslag van Mulisch. Een vader en zoon staan aan een kade en zien hoe een motorschip voorbijtrekt en de golven de kade pas bereiken als het schip allang gepasseerd is. In De aanslag draait het om de schuldvraag en ook op dit thematische punt is een vergelijking te maken. Op het einde van Hex constateert het personage Grim (what’s in a name):

Dit was allemaal een test geweest. Ze hadden dit over zichzelf afgeroepen: zij waren het kwaad, een menselijk kwaad. Zij hadden het kwaad geschapen dat Katharina was, door kommer en kwel in zichzelf de overhand te laten voeren, door onschuldigen te straffen en hun handen te wassen in onschuld.

Met deze verwijzing naar de kruisiging van Christus voegt de schrijver een dimensie toe aan zijn tot dan toe vooral spannende griezelverhaal. Verschillende personages beweren dat de mensen uit Beek het kwaad over zichzelf hebben afgeroepen. Zijzelf zijn het kwaad. Uit egoïstische motieven hebben ze in de zeventiende en in de eenentwintigste eeuw Katharina geweld aangedaan. Vooral vader Stefan de Graaf is hier het levend voorbeeld van. Deze dimensie komt wel erg uit de lucht vallen na al het gegriezel en het was beter geweest als de schrijver de schuldvraag dieper had uitgewerkt in verschillende personages. Uitgezonderd Stefan de Graaf houdt geen enkel personage zich in het boek bezig met deze schuldvraag.

Hex is dus in de eerste plaats een spannend verhaal in het genre van de fantasy. Maar vooral op het einde krijgt het boek een diepere laag. En ‘the devil is in the details’: dit verhaal over liefde, dood, schuld en opoffering eindigt met Kerstmis, het feest van de zoon die door de Vader werd opgeofferd. De balans tussen fantasy en literaire diepgang had echter beter gekund.

Robert Koobs

Thomas Olde Heuvelt – Hex. Luitingh-Sijthoff, Amsterdam. 344 blz. € 9,99.